Lalrinmawia IFS ( Rtd)
Chawlhni chawhnu her bawih tawh, 15th January 1995 daih tawh khan Bethlehem vengthlang, Aizawla kan sahuan (mini zoo) ka enkawl mek chu ka nupui leh ka fate pathum, la naupang ve tak tak te lenkhawthawnpuina ni pah fawmin ka zuk fankual pui a. Chu thlasik boruak thiang nuam tak hnuaia thingzara zawng rual ban kual vel leh a piah lawka hauhuk hualreu ri kara sahuan tlawhtu naupangho rak nak nak ri te chu hriat a nuamin rilru pawh a ti hahdam nghal sawng sawng a; kan sazuk 20 rual vel enclosure (zopa tinhnih hmun vela zau) bulah khan kan sakhi (barking deer) paruk rual vel nen, paihper hmun vela zauah inngeih taka an tlaho thâm thâm pawh an hmuhnawm hle bawk!
Chutih hun lai vela kan PCCF, thuziak lama miril leh mihring duhtui tak mai, Pu C.P. Oberoi IFS duh danin kan sahuan kha nungcha chi hrang hrang enturte dinhmun tihhmasawn bakah a tlawhtute tan lenkhawthawnna nuam (recreational park) ni pah fawm turin cheibawl thar (renovate) na’n hma thar kan la nasa ve fu mai!! Guwahati zoo atangin kan la neih ve ngai loh ramsa lian deuh chi- Keite (Panthera pardus) nu leh pa, lian tha thel thawlte leh Sazuk tial chi (spotted deer) ilo te chawlut tharin, sava In lian chi leh a chhunga dilte te leh a duhte sahuan ram chhung ke lawnga fankualna (nature trail) te siam thar a ni a. Enclosure tam tak leh sahuan hmunhma (premises) hrim hrim kha hmun tam tak cheibawl thar niin sa mipui mamawh (amenities) eng eng emaw kan siam tharte kha sawi sen a ni mai lo! Khang thil vangte khan em maw ni tehreng ni, hun danga thleng ngai lo-kan ram hruaitu zahawm tak tak- Governor Pu P.R.Kyndiah leh Chief Minister Pu Lal Thanhawla te pawh khan an rawn tlawh ve hial tak kha!!
Mahse le, khami ni teh kher khan eng ramhuai sual nge kha kan sahuan sakhi pachal pakhat thinlungah khan rawn lut ta ni le? *Nge kan sakhi nula hurthak za vel (heat) khan an kianga a pa (male counterpart) ho KS pui chak vangin an zawlaidi (sexual hormones) an tlangzarh ta mai em ni le? Mihringte thluak leh hnara rim hriatna atang ringawt chuan thil awm dan dik tak hriat ve phak a ni chiah lo! Kha mit khap kar leka thil thleng avang khan kan sakhi tleirawl pahnih, tisa chakna thlarau sualin a la zial-at ve lohte dam khaw chhuahna (survival) atan khan ralkhel dar vuak a ngai ta thut mai le!!
Chutianga nidang ang bawka sahuan nungcha chi hrang hrangte ralmuang taka an khawsakho dial dial lai chuan sakhi ho enclosure-ah chuan thawm danglam tak, ui bauh or hawk ri (tuarh) ang deuh hi a lo chhuak a! Ka’n en nak chuan sakhi pa pakhat, ki zum tha verh vawrh nei mek chuan a nu hurho? laka thikthu chhiat (sexual jealousy) vang ni maw, a pa dang pahnih, ki zum la nei ve hman lo, tta tetea tla ve hle hle lai chu thawklehkhatah a phin ta phut mai a!! [heng sazuk/sakhi ang chi family-ah hian an ki (antler)hi kum tin a tla/thlawn thin a, tun tuma sakhi pa dang pahnihte pawh hi an antler tla to tir, an la ruh that hman ve loh lai/insual pui na’n a la chan that ve hman loh lai a nih hlauh avangin a vanduai zawkah an tan phah ta a ni!]
Tichuan, theihpatawpa chakin an inum kual ta ziai ziai mai a, a kiin nge a ngho zawkin a pir thler? tih pawh hmuh hman lovin a pa ki nei lo pahnihte chu kar lovah an thi dun ta hnuang mai! Hei hi duhtawk mai lovin a phin nawn zel a, thih tha tak meuha chakin thir pal enclosure chhungah chuan an inum kual zel a, an inumna speed pawh a lo sang thei nangiang mai! An inum pah chuan (an thinrim vang nge mangan vang?), ui bauh ri (barking) ang mai hian an bauh ri tuar tuar mai a ni! (hei vang hian aniang sakhi hi sap tawngin ‘barking deer’ an ti).
Nakin deuhah chuan sazuk huang bul hnaiah chuan a pa tleirawl (ki lanei mumal ve lo) hliam tuar pahnihte tlan chau lutuk tawh te chu an rawn bawk thlawp a, an thaw hlawp hlawp tawh mai a ni! Pakhat chu a hmai, a nghawng leh a mawngtam kual vel thisenin a bual sen zeih zuih tawh a. A pakhat zawk phei chuan hliampui tak zet a tuar ta! Hmun dang hliam nual bakah a dul chu a thler duai mai a, a pumpui, a ril leh thin thenkhatte pawh a rawn uai lang deuh pur tawh mai a ni! An hliam tuar hi a na dun tawh takzet!
[Mithiam/zirmite sawi dan chuan nungchate khawvelah hian ramsa chi hrang hrangte hi chhan chi hrang hrang avangin insual buaina a thleng fo thin, an insual chhan tlangpuite chu..chaw eitur inchuhna (competition for food), chenna rambial inchuhna (territorial dispute), ramsa species thuhmun chhunga a nu hur inchuh, adt. vanga insual buaina (infighting), hotu ber nih inchuhna (battle for dominance), adt.. Heng thilte avang hian abikin sahel eiho zingah hian insual buai luai luai hi chu a thleng chamchi thin a, hei hi an nun danphung pangngai (normal lifestyle) te pawh a nihna chin a awm. Mahse, heng insualna tam berah hi chuan a pakhat zawk a tlawm a, a tlanchhiat (surrender) ber tawh hi chuan an in tha-then a, an inum zui fo tawh ngai lo; heng sakei chi hrang hrang, savawm leh kan ranvulh- sial, ui, ar, adt insualah te pawh an nih thin hi]
Amaherawhchu, he sakhi luhlul leh thikthu atchilh tlattu hi chuan hetiang nungchang tluangtlam hi a pu ve tlat lo. A thiante hliampui tuar mek te chu nakin atan a la rawn hnawksak thei ngai tawh lo tura dah bo hlen (sikhlum thak) law law a duh a ni ngei ang; a va chimawm zozai tak em!
Chuvang chuan kha inbeihna kha tih tawp a nih theih nan kan sahuan staff leh visitor thalai thenkhatte chu sakhi enclosure-a tlan lut a, inbeihna chu tlawmngaia zuk thelh turin ka tirlut ta ngawt hlawm a! Mahse, tam tak chuan kha sakhi luhlul leh kawlhsen tak mai kha zuk counter ngawt kha an phur lem lo! Hmanlai mizo upa chuan sakhi taihliam nih hi an lo duh lo hle a, “sakhi pachal nghoin a tai hliam tawh mihring chu buhpho veng atan pawh an hmantlak loh” tih thu te pawh hi a lo awm a ni awm e.
Hlauhthawn ang ngei chuan chung sakhi hliampui tuar pahnihte chu, a ngai tein a pa ngawhngawl zet chuan a rawn bei chhunzawm leh ta! Pakhat zawk, a ki thirlena tang chu kan naute’n nangchingin an chhanchhuak a; pakhat dang, dul thler kak duai zawk nen chuan zankhaw tairek thlenga kan vety doctor ten kan zoo hospital-ah theihtawp chhuah a an enkawlzui ngial chung pawhin an nunna erawh an chhanhim zo ta ngang lo a nih kha! Hemi tuma thilthleng hi a pawiin drama leh mangchhia mai mai nise a duhawm khawp mai!!
Thubelh: Nungchate khawvel (animal kingdom)ah hian ramhnuai or sahuanah pawh a nu hur inchuhna/ inthikna vanga insual buaina hi chu thleng fo mah se, inthahna thleng hial khawpa inkhawih duhna em em hi chu thil thleng ngai lo leh ziak (document) lamah phei chuan hmuhtur a awm meuh ka rin loh avangin he kan thiltawn (practical experience) dangdai tak mai hi boruaka a thamral mai mai loh na’n a thlen tirh khan khatih hun laia magazine lar ber pawl -Sakeibaknei (bi-weekly) etc ah ka lo ziak nual tawh a, mahse hei kum 30 ral dawn ruaiah thangtharte hriat thar leh atan ka han ziak nawn leh ta a nih hi!
……………………………………..
[ I DO SOLEMNLY DEDICATE THIS UNIQUE ARTICLE TO OUR BELOVED COLLEAGE- DR. K.KIRE IFS (RETIRED) FOR HIS UNTIMELY AND TRAGIC DEMISE ON 22ND SEPTEMBER 2024 AT KOHIMA]