PC Biaksiama, CRC
Bible mithiam tam ber chuan Isua pian hun hi December ni lovin, favang lai vel ni zawka an hriat thu Bible commentary bu tam takah kan hmu awm e. Tuna mithiamte thil hmuh chhuah thar berah chuan December 25 hi Isua pianni, Krismas ni dik tak a ni a, AD zabi 2-na atang khan kristian hmasaten an lo hmang tan tawh tih chu kristiante lungphun hlui bera sawi an tlangzarh thar lehin a rawn tichiang ta a ni.
Mithiam tam tak chuan December 25 hi Isua pian ni dik tak a ni lo, he ni hi hmasang Rom-ho Ni pathian (sun god) Sol Invictus betute kût ni hman thin, kristian hmasaten an lo lak chhawna, krismas ni anga an serh tâk mai a ni tiin an sawi chamchî a; chuvangin a ni dik tak lovah krismas kan hmang nia ngaihna rilru min neihtir ta a. Milem betu (pagan) te tih dan copy mai te chu a kristian lo êm mai, tiin pawl thenkhat phei chuan Dec. 25 leh krismas ni pawh an serh duh loh phah hial a nih hi.
Chutiang tak chu a nih avangin Christian Research Centre chuan beng chhi zui ve zelin, tun hnai mai khan hmasang kristian lungphun hlui ber (earliest inscriptions) an hmuh chhuah, Hyppolytus-a lungphun, AD 222 ami-ah chuan tuna krismas ni kan hman mek December 25 hi Isua pianni a ni tih a lo inziak reng mai! Chu thil hmuh chhuah chuan AD 200 vel atang khan Roman Empire chhunga kristianten Dec 25-ah krismas an lo hmang vek tawh a ni tiin zirtuten an rawn tlangaupui tan leh ta a. A pawimawhna chhan chu, mithiamten Dec. 25 hi Rom-ho Ni pathian Sol Invictus -an chawimawina ni, a hnua kristianten Isua pianni anga an lo copy chhawn ve tak mai a ni, tia krismas an lo dah nêp viau mai kha, he thil hmuh chhuah tlangzarh thar hian a rawn letling thawk a; Kristianten kum tam tak chhung krismas ni atan an lo hman hnuah Rom hovin an rawn copy ve zawk a lo ni tlat mai! Heti a nih chuan Dec 25 hi krismas ni dik tak a lo ni tiin, ngaihngam lehzualin kan hmang thei dawn a ni.
Hnai vaiah kan Bible zirtu mithiam thenkhatte hian Isua pian hun kha December a ni lovang, tiin tan an lo khawh ve thin bawk a. An sawi danin Isua pian lai khan beramputen an beramte phûla an riahchilh lai a ni tih kan hria a; chutiang hun chu thal khawlum hun, March-April vel a ni tur a ni, tiin, December thla khawvawh laiin beramte ram hnuaiah an tlattir ngai lo, beram huanga an khung hun lai a ni. Chuvangin Isua pian hun hi December 25 a ni thei lovang, tiin min lo hnial dang bawk thin a. Mahse chhut chianin hei hi a rinthu deuh bâkah, tanfung chak lo tak a ni; a chhan chu, Israel chhim lam Bethlehem hi thlasik lai pawhin chuti taka vawt a ni lo (Mizoram ang vel a ni a); beramte hi hmul chhah leh lum tak nei an nih avangin Israel ram thlasik na vak lo chu an tan eng tham a ni lo. Beram huang hi lung pala hung, chung nei lo, luh leh chhuahna kawngka nei a ni a; chu bakah beramputen beram an venna kha Bethlehem khaw mawng mual pawng hmun rem tak, hmasanga Boaza chul ram, Boaza leh Ruthi te tualchaina hmun kha a ni a. Helai hmun hi vawi tam ka fang tawh a, berampute ram tuanna hmunah hian zanah beramte riahna tur pûk zâl nuam zet zet a lo awm reng lehnghal a, beram huang tha zet a nih avangin thal lai leh thlasikah pawh beramte tlatna leh zana riah theihna hmun a ni.Hei hian December thlaah Isua a piang lovang titute tanhmun chu a phet chiang viau mai.
Milem bemite chin dan copy in kristianten Dec. 25 kan hmang ve ta mai anga ngaihdan hi khawi atanga lo piang nget Tute sawi chhuah nge? tih chu kan chhui zel a. A tawi zawngin Scotish Free Church pastor Alexander Hislop-a leh kum zabi 16 leh 17-na laia Puritans hote kha an lo ni tih kan chhui chhuak a. Reformed Puritan-hote kha ringtu tha leh Pathian thu duh fîr tak mai an ni a; an hun laia krismas an hman dan chu (tun laia Mizorama krismas kan hman dan ang deuhin) a huau huau-in a khawvel lutukin an hria a; siamthat an tumna lamah a krismas chawp chuan an hnâwl hial a. History kan chhiarin England leh America-ah khuan engemaw chen chu krismas hman an khap phah hial a ni.
Anniho baka krismas sawi sawptu langsar ber Scottish minister Alexander Hislop-a a lo che ve ta thung a. Kum 1853-a a lehkhabu ziah The Two Babylons tih buah krismas kût hi hmasang Babulon sakhaw rûk (mystery cult) atanga intan angin suangtuahna nen a rawn chhui kual vak mai a. Kristiante sawichhiatna lam hi khawvel mithiam tam berte beng verh zawng tak a lo ni si a; kristian theologiante chenin an hmin nghal ringawt a. Tichuan, Hislop-a sawi danin December 25, Krismas hi a tirah chuan ringlo mi (pagan) te holiday a ni a; hemi ni hi Rom-ho Ni pathian Sol Invictus chawimawina ni a ni a; Saturn pathian Saturnalia tana an kût ni a ni bawk. Tichuan, kum zabi 4-na laia Roman Emperor Constantine-a kristiana a lo inleh hnu khan Roman Catholic kohhranah Rom-ho ni serh Dec. 25 hian krismas an lo hmang tan ve ta niin Hislop-a hian a vawrh chhuak ta a, a tlak thatna muala mithiamte chuan kristian sakhua hi ringlo mite tih dan copy chhawn mai a ni tiin, Kristianna nêk deuh salhin an sawi sawp thiam viau a ni.
Hislop-a sawi danin Christmas Tree pawh hi Europe atanga an chîn chhuah ni mahse, anni pawhin Rom-ho atanga an lâk chhawn a ni a; Rom-ho chuan hmasang Babulon atanga an lakchhawn ve leh a ni, tiin rinthuin a chhuizawm ta zel a. Hislop-a khan chung a thusawite chu tu hnen atanga a dawn nge tih a thu lakna hnâr sawi tur (citation) mumal a lo nei hauh lova, a ngaihdan chu thawnthu sawiin a sawi tawp mai ni tur a ni tiin researcher Wes Huff-a hian a sawi. Christmas tree lo chhuahna bul chu Europe ram tih chu kan han chhui ve zel a, Germany ramah chhui luh a ni a; a chîng chhuaktu hmasa ber chu tu dang ni lovin Kohhran Siamthatu ropui Martin Luthera kha a lo ni reng tih kan chhui chhuak a. Hislop-a sawi dan nen chuan a inpersan deuh a ni. Luthera te ang khan milem be mite tihdan a copy hmêl loh a ni.
Kristianten engtik lai khan nge Krismas an lo hman tan le? A rei tawh hle mai. Kohhran Pa (Church Father) hmasa Hippolytus of Rome, AD 170 a piang lungphuna inziak chu: Isua pai ni – April 2, BC 2, Kalhlên kût ni a ni a; chuta tanga thla a thla 9 na chiah chu Isua pianni – Dec. 25 niin a chhut a ni. Hippolytus-a khan Daniela bu hrilhfiahna bu a lo siamah December 25 hi Isua pianni a ni tih a lo chhut chhuak daih tawh a ni. (Hippolytus of Rome, Commentary on Daniel 4:23.3).
Church History lama chhut hlat theih berah Sextus Julius Africanus-a (AD 160-AD 240) chuan a lehkhabu ziah Chronographiai-ah Marin Isua a pai tantirh ni kha March 25 a ni a; chuta tanga thla kua chhiarin nausen Isua pian ni kha Dec. 25 a ni, a lo ti ve bawk. Chuvangin heng kristiante document hlui ber ber atanga a lan danin AD 200 vel khan Roman Empire pumpuiah krismas hi Dec. 25 ah an lo hmang vek tawh niin a lang.
Kristianten Dec 25 ah krismas kum 60 chhung zet an lo hman hnu-ah AD 274 khan Roman emperor Aurelian-a chuan an ni pathian biakna tlu chhe mek chu a rawn thar thawh leh a, a ram pum official sakhuaah a puang a. Khatih lai khan tihduhdahna hnuaiah ringtute an pung chak hle mai si a; chumi lo dang tur leh kristiante Isua pianni luahlan nan a ti nge ni, Rom-ho Ni pathian Sol Invictus pian ni December 17 a an hman thin chu December 25-ah a sawn ta tih historian Thomas Talley-a chuan a lehkhabu ziah The Origins of the Liturgical Year (pp. 88-91) ah a sawi.
Heta tanga thu chiang tak chu, Dec 25 hi kristianten nge hmang hmasa zawk Roman-hovin? tih hi a ni. Kristiante krismas ni luahlana, kristian sakhua pawlh dal vek tumin Rom lalber chuan an ni pathian biakna ni-ah a rawn hman thuah ve ta zawk a ni.
Kohhran Pa (Church Father) te zinga Isua pian ni December 25 a ni tih pawmtu hmasa chu hmasang thuhriltu lar leh thâwm ring ber, Constantinople Bishop ni bawk, John Chrysostom-a (AD 347-407) kha a ni. Ani hun lai khan Isua pian laia chhiarpui leh chhiah pek dan record rintlak, Rom khawpuia an kawl that chu a la hmu pha niin a thuziak atangin a hriat theih a ni.
(He article hi kimchang zawkin, references te nen Wh, Fb leh Youtube lamah te hmuh tur a awm bawk).