Lettu – H.Lalsangliana
Kum 2070 a ni a, kum 50 ka lo tling ve ta reng mai, ka hmel leh lan danah erawh kum 85 mi ang mai ka ni tawh a ni. Tui ka in tlem em avangin ‘Kal’ natna ka vei mek a, dam rei ka inring lo hle. Mahse kan zingah hi chuan dam rei pawl tak ka la ni zawk a. Kum 5 mi chauh ka nih lai leh tun hun hi chu danglam tawh tak a ni. Khatih hun lai kha chuan len khawthawnna hmunah thing tam tak a ding thelh sung mai a, in bul huan mawi tak takte leh kan inbual changa tui ren miah loa rei tak tak kan inbual thei thin te kha aw! Tunah chuan engkim a danglam zo ta a nih hi, hrukpuan leh hriak hmang tein intihfai a ngai ta si.
Hmanah kha chuan hmeichhiain an sam mawi takte kha an chhuang em em a, tunah chuan lu sukna tur tui mamawh khawp kan nei ta si lo a; ziah kawn a ngai ta a ni. Ka pa khan kan ina tui hmang khan a lirthei kha a sil thin a. Tunah chuan naupangte lahin chutianga tui duh tawka hman thin a nih chu awih harsa an tiin chutianga hman mai mai theih niin an ring lo a ni.
Hun kal tawh ka ngaihtuah chang hian ‘Tui renchem tur’ tih inzirtirna kha hmun hrang hrangah hmuh tur a awm thin a. Tui chu eng lai pawha awm reng turah kan lo ngai a, hetiang tak hian tuihna hi kangchat mai thei tur pawhin kan lo ngai lo a ni. Mahse, vawiinah meuh chuan lui leh dil, lei hnuai tuite nen lam a kang chatin a bawlhhlawh zo ta si. Kan hmuh phak chin lei chung zawng zawng chu thlaler vek a ni ta mai a.
Thilsiam chhuahna hmunte chu a chawl thuap a, hnathawh tur nei lo kan tam em em a, hnathawh tur neite pawh tuifinriat tui al thlitfim hna thawktute an ni mai a, pawisa aiah tui in tur an hlawh thin a ni. Kawtthlerah te chuan tui mamawhna avanga silaia inrikrapna te a thleng chamchi a, kan ei tur 80% chu siam chawp liau liau (synthetic) a ni.
Hmanah kha chuan puitling pakhatin ni khatah tui no riat (8) tal in tur an ti thin a, tunah erawh chuan ni khatah no chanve chauh in phalsak kan ni. Kan thawmhnawte chu suk faina tur tui awm hek lo kan paih mai a, bawlhhlawh a tih tam phah em em a. Tui hman tur kan neih tlem em vangin hmanlai inthiarna ang kha hman leh a tul phah a.
Han hawi vel ila mihring hmel te chu a dawldangin an vun te chu a nung lo em em a, ti nung siah suah tak hmel hmuh tur an awm lo. Kan khawvel boruak tuamtu (Ozone layer) a pan tak em avangin nizung tha lo natna leh vun natna hrang hrang vei pawh kan tam phah em em a, thihna thlentu tam ber pawh a ni.
Vun ro lutuk vangin kum 20 mi lek pawh kum 40 mi ang maiin an lang zo a. Mithiam ten he harsatna hi tihkian tumin han zirbing ngial mah se, kawng a awm tawh ngang lo. Tui hnate siam tha leh turin thing leh mau leh nungcha kan tichereu hneh tawh lutuk a, inthlahchhawnna chi a chhe zo va, nausen piang reng reng lah chu piangsual leh mi ang pha chiah lo an ni zel mai. Mi pakhatin ni tina boruak tih thianghlim siam chawp kan hip luh 137m3 man chu sorkarin chhiah a la thin a. Chu chhiah pe thei lote chu boruak thianghlim siam chawp hmanga kan khawsakna hmuna atang chuan an paih chhuak zel mai a. Chu boruak tihthianghlim pawh chu khuarel min pek boruak thiang kan tihte tluka boruak tha leh hrisel a ni chuang lo. Mihring dam chen pawh chawh rualin kum 35 chauh a ni.
Ram thenkhatah thliarkar thing awmna hmun a la awm ve tawk tawk a, chu lah chu sipaiin ralthuam tha tak nen uluk takin an veng a. Rangkachak leh lunghlu te nena tehkhin pawhin tui tluka hlu a awm tawh lo a ni.
Kan chhehvelah hian thing leh mau hmuh tur a awm tawh lo a, ruah lah a sur chhun pawhin ruah thur (acid rain) a ni a. Kum zabi 20 laia hmasawnna um luat avang leh kan chenna khawvel humhalh that a tul thu inzirtirna ten ngaihsak leh ngaihpawimawh a hlawh loh avangin, kan chenna hian a chhiat phah nasa takzet a ni.
Ka fapain ka vanglai hun min zawh chuan, ramhnuai thing hring dup mai mawi zia te, pangpar mawi taka par vul chii chiai mai te, luiah leh dilah te chenga kan inbual thin thu te, sangha kan man thin thu te, ruah sur baw haw hawk thinte leh tui duh tawka kan in thin thu te, mihring hrisel thin dante ka han hrilh a. Ka fapa chuan “Ka pa eng vangin nge chutiang taka tui tam hman tur chu a awm tak loh?” tia min zawh chuan, ka hrawka hnawhtu awm ang mai hian ka tawp chawt a; ka chhang thei lo. Kan chhehvel thing leh mau nungcha te venghim tura inzirtirna tamtak kan that lai hunah khan ka lo hre ve thin a, ngaih pawimawh nachang ka lo hriat loh avangin; tuna ka tu leh fate tawrhna lo thleng mekah hian mawhphurtu ka lo ni ve reng a lo ni.
Chiang taka ka sawi theih chu kan chenna leilung hi a nihna ang baka kan suasam nasat lutuk avangin chenna tlakah kan chhuah tawh lo tep a ni. Ka hun kal taah khan kir leh thei ni ila, he kan chenna leilung humhalh tur hian theihtawp chhuah that leh theih nise ka va ti tak em! Mahse a sawt tawh si lo. Kan chhehvel thing leh mau, nungchate venhim nachang ka lo hriat loh avangin keimah mai ni loin ka tu leh fate khawvel tichhetu ka lo ni ve reng mai! A va pawi tak em!!!
Source:
He article hi “Crónicas de los Tiempos” tih magazine-ah April 2002 khan tihchhuah a ni