Mahmuaka Chhakchhuak
Kumpinu sorkar thiltihtheihna chak tak chuan khawvel ram bung hrang hrangte chu hnehin an awp nghal zel a, an vanglai takah phei chuan ram hrang hrang 64 vel lai an awp hman hial a ni. Chutiang chuan kum 1858 (Kum 1600-ah East India Company phei chuan Surat-ah an rawn kai tawh a) vel atangin India ram pawh min awp tanin Mizoram pawh kum 1890 – 1947 chhung an thuhnuaiah kan awm a, kum 57 chhung lai chu kan chungah rorelna an nei a. Kum 1892-ah Fort William-ah Chin Lushai Conference an nei a, heta tang hian Lushai Hills pawh Excluded Area a dah chhoh zel a ni. Kumpinu sorkar chuan Foreign Jurisdiction Act, 1890 chu siam thain chumi hmang chuan direct takin keini chu min rawn awp ta bawk a ni. Chutianga kan chunga thu an nei tak atang chuan kan chunga roreltu pawh Superintendent tih alo ni ta bawk a. Chutiang bawk chuan Scheduled District Act, 1874 dan hmangin min awptute chuan kan ramah thuneihna sang tak neiin kan lalte ngei pawh chuan an thu an awi loh chuan an ban hmiah hmiah zel mai a. He dan hmang vek hian kan ramah kumpinu sorkar chuan ram leilung neitu nihna an neiin thuneihna sang tak an nei a ni.
Chutianga Excluded Area-a Assam sorkarin thuneihna an hman chhan ber pawh hi Government of India Act, 1935 chuan dan thenkhat leh buaina ven chungchangah a tul anga Assam Government chuan dan thenkhat a duanga, chu chu Governor General Council-in a endik a, rem a tih chuan Excluded Area-ah hman phal a ni ang tih notification an siam leh vang a ni. Kum 1941-ah Lushai Hills awm dan tur ngaihtuaha thutkhawm rawt leh a ni a, chutah chuan Arakan tlang rama awm zawngte, Pakkoku, Chittagong Hills Tract, Chin Hills Burma leh Lushai Hills-te chu rorelna pakhat hnuaia awm leh tura rawt leh a ni. Chumi hnu lawkah chuan Indopui Pakhatna chu a rawn chhuakin khawvel sorkar ngei pawh a buai lo thei lo a, min awptu Bawrhsap Mc Call ngei pawh chuan kan mizo lalte 300 vel chu Atlantic Charter thuthlung denchhenin Union Jack hnuaiah British pui turin thu delhkilh neiin a ngen a nih kha.
Kum 1947-ah India Kumpinu sorkar lak ata Zalenna a neih takah chuan min awptute pawh chuan min chhuahsanin, an puanthuah telin an ram lam panin an chhuak a, kut ruakin min kalsan a, engmah hnutchhiah min neih loh avangin keini chuan a bul atangin engkim kan zirin ram kaihhruaina ngei pawh chu kan han zir thar a ngai lo thei ta lo a ni. Kum 1947-ah India chuan Zalenna a nei a, India a indang ang bawkin Pakistan leh Burma pawh an inang ve nghal bawk a, nimahsela anni ram pathumte chuan an ram chhunga awm turin Mizoram chu min rin luh ve si loh avangin keimahniin kan awmdan tur chu ngaihtuah thar a lo ngai ta a ni.
Min awptu Bawrhsap hnuhnung ber LL. Peter ho chuan Mizoram mipui aiawhte chuan Assam Governor hnenah lehkha thawnin Mizoram awmdan tur, Burma emaw Pakistan emaw zawm chungchang thlenga rawn hrilhfiah turin an phut a. A nih loh pawhin India zawm pawh ni ila, mahni hnam dan hmanga ro inrel theihna leh ram leilunga thuneihna kan kuta a awmzui theihna turte pawh an lehkhaah hian an sawi tel nghal bawk a. Chutianga Bawrhsap hoa uluk taka ngaihtuahna an hman mek lai chuan Mizorama Political Party pahnih lo ding tawh Mizo Union leh United Mizo Freedom Organization (UMFO) te chuan a hranin kan awm dan tur chu an lo buaipui bawk a nih kha. Chutih mek lai chuan Mizoram chhungah Politics boruak chi hrang hrang a leng mek bawkin Mizo Union chuan Lal Ban Policy an lo tlangau-puiin Zalen Pawl (UMFO) pawh chuan Burma zawm ngei tumin khawchhak lamah an lo liam chho mek bawk a ni. Tichuan, a hmasa ber atan Bawrhsap kaihhruainain Mizoram awm zel dan tur ngaihtuah a, kawng lo sialtu atan member 37 awmna turin District Advisory Council (DAC) an din ta a, DAC inthlanna hmasa ber atan Lalho bik hi March 23, 1948-ah inthlanna neih a niin April 15, 1948-ah a dangte chu inthlanna neih a ni.
Nimahsela Mizo Union leh District Advisory Council (DAC) inkarah hian harsatna awmin Mizoram aiawh chu anmahni ve ve an ni tiin lungruala awm tak tak lai a awm meuh lo a tih theih hial awm e. District Advisory Council hi kum 1948 atanga kum 1952 inkar chhung, kum 4 chhung vel chauh an ding hman tak nain hetih laia Political Party awmte nen hian thawhhona tha tak an neih lai hi a awm lo hial awm e. DAC Chairman ber Bawrhsap pawh a hrohrang a na thin viau a, thuneitu zawk a nihna leh a fawng chelhtu zawk a nihna hmang chuan MU lam chu a sawp viau thin a, MU hruaitute pawhin Jail-ah hun an hmang zauh zauh a, MU hruaitu zing ami HK. Bawichhuak phei chuan kum 1949-a Jail-a a tan laiin NUN DAN tih lehkhabu tha tak a ziak nghe nghe a, he lehkhabu hi vawiin thleng pawha chhiar hlawh tak a ni.
Chutianga boruak tha lo chu awm reng mahsela MU lam chuan mipui an hip viau thung a, a tawp lamah phei chuan buaina chu punlun zelin Bawrhsap ber chu hnawk tihna a lian ta hle a, ‘Peter-a hawng rawh se’ tiin an au rual hial a nih kha. Tichuan, kum 1952 atangin Mizo District Council neih tan a ni a, kum 1972-a Union Territory-a hlankai kan nih thleng, kum sawm hnih chhung chu District Council hnuaiah Mizoram mipui kan awm a ni. Kum 1952 – 1957 inkar hi MDC term hmasa ber niin kum 1957 – 1962 inkar chu term hnihna niin term thumna hi kum 1962 atanga kum 1967 thleng tur a ni nain ram buai avangin thla ruk te te an pawt seiin a vai phei chuan kum riat lai (kum 1970 thleng tihna) alo awh ta hial a. Buai zualpui chu alo reh ta deuh bawk nen chuan kum 1970-ah MDC inthlan tum lina chu April 23 ah ruat leh a niin Mizo Union leh Congress Party pahnihte chuan inthlanna hi an chuh a ni. MDC Term lina chu rei pawh an kal hmain kum 1972-ah District Council atangin Union Territory-ah hlankai kan lo niin chuta tang chuan Mizo District Council pawh chu alo tawp zui ve ta bawk a. Hetia min awp chhung hian Mizoramah thil thar tam tak a thlengin hruaitute pawh an fakawmin an chhuanawm hlawm hle a, hmangaihna tak tak nen ram an hruai tih pawh a hriat a, sulhnu tam tak an hnutchhiah a ni.
Jan. 20, 1972 Mizo District Council hi kan nei a, kum 1971-a North Eastern Area pumpui siam that nan dan pakhat Parliament-in a rawn pass takah chuan North East Areas (Reorganization) Act, 1971 hmangin leh Dissolution of Mizo District Council (Miscellaneous Provision) order, 1972 hmang chuan Mizo District Council chu tihtawp a ni. Tichuan, Jan. 21, 1972 atangin Mizo District tih chu Union Territory of Mizoram tih alo niin Mizo District tih pawh chu Mizoram tih alo ni ta a ni. Union Territory kan nih takah chuan April 18, 1972-ah MLA thlanna neih a niin Member of Legislative Assembly bial tur pawh tihdanglam vek niin Mizoram pum chu bial 30-ah then a ni a. Kum 1987-ah chuan State-ah hlankai kan lo ni leh ta a ni.
Mi mal pakhat chauh han sawi ila; Pu Ch. Chhunga kha mi inngaitlawm tak a niin a tawngkam leh thiltihna reng rengah pawh midang tana hnawksak tur zawnga awm ngai lo mi a ni. Politics lamah pawh midang tan a hnawksak lo thin hle. Party chhunga hruaitu nihnaah ngei pawh dawhthei takin a nghak thin zawk a; kum 1952-a Mizo District Council inthlan hmasa berah khan Pu Pachhunga a hneh lo a, chumi kum vekah chuan Mizo Union President a nih laiin MLA thlanah Pu R. Thanhlira MLA seat chhuahsan chu luah turin Pu Chhunga chu an han sawi deuh nain Pu Lalsawia chuan a luah ta zawk a. Kum 1957-a Assam MLA inthlannaah Pu C.|huamluaia nen an inkhing a, Pu Chhunga hian a hneh lo leh a, rei lo te hnua C. |huamluaia a boral tak thutah chuan Bye Election-ah a tling ta hram a. Kum 1962-a District Council term thar atan Party President chu a han tla leh a, hemi kum vek hian Party chhung buaina avangin Party President atangin a chawl bawk a, kum 1972-ah UT tharah chuan Kolasib bial atangin thlan tlin a ni a, a thawhpuite zinga Chief Minister ni tuma chuh ve an awm tlat mai bakah Lt. Governor SP. Mukherjee chuan May 1, 1972 tlaiah hian ‘Zaninah in ti fel ngei tur a ni’ a rawn tih tlat bawk si avang chuan Party hruaitute leh MLA thlan tlin tharte chuan amah chu lungrual takin CM atan an thlang chhuak ta a ni. Pu Ch. Chhunga Politics zinkawng hi a ngaihnawm a, tunlai huna Politics ngaihvena Politics huang chhunga zuanglutte tan ngei pawh hian zir tur tam tak a awm theiin a rinawm.