By Rin Sanga
Mizo hnam hmelma lian ber chu ruihhlo ti ila, tuman min hnial hran lovang. Kan do hneh loh vaih chuan kan hmabak lah hnam boralna lo chu beisei tur dang a awm tehchiam lovang. Nikum (2022) December thlaa MSACS leh CYMA tangdunin an huaihawt, HIV/AIDS dona “Zoram Harh Rawh” tih programme kharna a, kan Health Minister-in “thalai mai ni lo, nu leh pa suattu chu HIV/AIDS hi a ni” tia a sawi kha a dik hlein a lang. Kum 1990a HIV case pakhat chauh nei khan, March 2022-ah chuan 23,755 kan nei ta. Tichuan, chawhrualin kum tin case 742 awm ang kan ni (Aizawl Post, Dec 2, 2022); chuti nise March, 2023 ah chuan 25,000 kan hawlh thuak tawh ngei ang. Excise & Narcotics Department (END) report-a a lan danin kum 20 liam ta chhung khan Mizo thalai ruihhlo vanga thi mi 1775 an awm a; chumi awmzia chu, chawhrualin kum tin mi 88.75 thiin, thla tin mi 7 an thi tihna a ni. Ni 4 danah ruihhlo vanga thi pakhat zel awm ang kan nih chu.
Mi thiamte chhut dan chuan nupa pakhat zelin fa 2 aia tlem lo an hrin loh chuan, zawi zawi a ral tur hnam kan ni an ti. Chu chu tuna kan dinhmun hian a pha lo, nupa pakhatin fa 1.9 nei ang chauh kan ni, an ti. Kan kohhran lian berin fa neih tam policy a puan hnuah pawh kan hlawhtling lua si lo a nih hmel rih. Synod Statistics-ah chuan nikum 2022-a nau piang zawng zawng 8,367 niin, thi zat 4,422 an ni thung. Tichuan, kan punna zat hi mi 3,945 chauh a ni a. Kohhran 297 awm mekah, kohhran mala chhutin mi 3.94 chauha pung kan ni. Fa neih tam kan inzirtir hian kori a tu rih lem lo a ni awm e.
Kum 2020 AMC inthlan tum khan hmeichhe voters chu mipa aiin 15,000 in an tam zawk; ram pumah phei chuan inthlauhna 30,000 a tling. Dr. C.Lalrampana chhut zel dan chuan, zawnglai percentage hriat ni chiah lo mahse, ngaihruatin vote nei thei puitling chinah nula 2000/3000 vel hi chuan AMC area-ah pasal tur mipa insem dawn ta se, pasal tur an chang lo hrim hrim dawn niin a chhut theih (The Aizawl Post July 13, 2023). Mipa kum 25 – 40 inkara upa te death rate lah hmeichhia aiin a sang zawk fe bawk si; chubakah ruihhlo buaipui vanga pasal atana neih tlak vak loh, a sing tel zet emaw kan awm hmel bawk a. Helai hi a manganthlakna lai ber chu a ni thei awm e. Chutih laiinYMA leh Zirlai Pawl tu tute emaw lahin, hnam dang neih duh kan nulate endawngah an lo vau chamchi nen! Revd. Dr. Chuaua dan takah ‘global village age’ah kan awm ta sa sa, Mizo ni lo pawh nupui pasalah nei ila, India khua leh tui nihna chhawm nung zela, mahni pianna ram hmangaih duhte dangchat zawnga vaukhan hi hnam ropui ‘zia’ a ni lovin, mi rilru zim tak tih awm tawk lek a ni zawk ang, a tih te hi kan ngaihtuah tel fo a tul awm e.
DINHMUN CHHUANAWM LOH:
India ram States zinga population percentage laka, HIV case tamna ber kan ni hi, Kristian State tan phei chuan thil zahthlak tawp khawk a ni phawt mai; chu achhapah cancer vei tamna ber kan la ni zui. He lam chu sawi rih lo ila. HIV lama kan dinhmun siamtha turin Sawrkar leh NGO-te mawhphurhnaa dah ngawt chi a ni lo. Khawtlang leh kohhranin mutmawh hnarmawha kan neih a ngai tak meuh tih a lang reng awm e.
A hmasain supply reduction lama kan hmalak dan hi lo thlur hmasa ila. Ruihhlo lo luhna hnar ber Myanmar ram khi Sipaiin kum 2021-a sawrkarna an lak hnuah pawh, tlem ahnehin a lo lut tam tual tual emaw tih tur a ni. Ramri bul khua leh karkawng remchang atanga ruihhlo man tura YMA te thawhrimzia leh tangkaizia hi sawi tam ngai lovah dah ila. An tia lawm, rawlrala indona (guerilla warfare) a hlawhtlin dan, ral rel thiamho sawi dan chuan “fight like a guerilla”an ti a ni awm e; a awmzia chu rawlrala che thin hmelmate chu anmahni strategy leh tactic ang bawka beih let ve tur tihna a ni awm e.Tichuan, ramri bul khua leh drug smuggling routes (kawngtum) apiangah YMA Branch atanga uluk taka thlanchhuah, ‘volunteers’te hian rawlrala thiam taka che chungin, lo hup hmak hmak thei ta se. Chutiang ti thei tur chuan Narcotic Control Bureau (NCB), India ram puma drugs virvel control tu sang ber te nena tanrual a tul ang a, annin YMA volunteers thlanchhuahte chu training pein, equipments tul zawng zawng, firearms thleng pawhin an thuam thei ang a, a ruk a ral tak meuh a, ralpui phiar dan an zirtir dawn a ni. Covert operation a kalpui a ngaih dawn avangin an chet dan te vantlang hnena puanzar fo chi erawh a ni hauh lovang. Drug smuggling route pawimawh ber pawl awmna kan nih miau avang hian, NCB pawhin min phur pui ngei turah dah ila; an control-na hnuaia kan chet erawh a ngai thung ang a. Khawvel Indopui Pahnihna laia Japanese Imperial Army pawh Burma ram chhunga lo chhaihbuai theitu, Lushai Scouts hmingthang thlahte kan ni alawm, engahnge heng ‘drug smugglers’, kan ram hmelmate hi kan dan theih loh tehlul ang! Hman deuh tawh khan hemi chungchang hi Chanchinbuah ka ziak tawh a, tu’n barah an khawn hlei lo va. Vawi khat dang pawh CYMA hotute hnenah an Rorel Inkhawm hmain ka hriattir tawh a; mahse a practical lo riauah an ngai ni maw, the hmeh ang vang vang a ni.
END leh CYMA te hmuh dan chuan Myanmar ram buai hnuah pawh ruihhlo supply hi tlakhniam tak aruangin a pung tulh tulh zawk an ti. Sawrkar record dan chuan kum 2021 ah heroin 34.69 kgs. man a ni a, 2022-ah 83 kgs laiin a pung a; tun kum 2023 ah January atanga June thla thlengin 66.2 kgs an man tling tawh, an ti. Kum tawp December thlaah phei chuan engzat tak tling ang maw! Heta kan sawi hi heroin chauh a ni a, drugs dang opium te, methamphetamine te, ganja etc. man zawng zawng chhiar tel phei chuan engzat tak lo lut ang maw? 2021 a heroin man zat 83 kgs hi 2013 atanga 2020 thleng – kum 8 chhunga heroin man belhkhawm ai pawhin a tam zawk. NCB chhut dan chuan ruihhlo man te hi ram chhunga lo lut zawng zawng atanga 10% chauh a ni, an ti. Engpawh nise ram chhunga lo lut zawng zawng hi chambang vek tur ni lovin, a tam zawk chu ram pawna chhuak zel tur an ni. India ramah ngawt pawh addicts maktaduai 50 vel an awm a, chungho mamawh tur chu Mizoram pawhin tlem azawng chu kan pe chhuak ve tihna a nih chu.
India ram chhunga ruihhlo business-a sum virvel hi Rs 30,000 vbc vel niin an chhut a, kum tina Police leh Excise-ten an man hlut zawng chu Rs 3,000 vbc vel chauh niin, chu chu 10% tihna a ni. Record ka hmuh ve danah chuan, kum 2020 bika drugs an man zat chu – opium 5204 kgs, heroin 3835 kgs, hashish 6615 kgs, poppy straw 3,38,853 kgs leh ganja 5,60,031 kgs a ni a. Kan buante hi an namai lo hle. Kan ram bikah chuan supply reduction lam chu sawrkar leh tlawmngai pawlte hma zel turah dah ila, beih lah an bei nasa. International Day Against Drug Abuse, June 26, 2023 a Dy. CM leh Excise Minister ten an puanzar tawh angin, Ruihhlo Do Core Committee din a nita te hi, a thlamuan thlak tak zet. Hemi atana Sawrkarin Rs nuai 300 a ruahman te hi a lawmawm e.Tun kum a ral a, tawp mai tur ni lovin, Assembly election zawha, Sawrkar lo la awm zel tepawhin an ngai pawimawh chhawm ngei turah dah ila.
RUIHHLO DO HNEH DAN?
Tuna kan ram dinhmun han thlir chuan ruihhlo la ti ve ngai lote venhim leh ti ve lo tura inzirtir tluka pawimawh hi a awm thei lovang. Chu chuan supply reduction leh harm reduction lam kan ngaihthah dawn tihna ni hauh lo. CYMA programme kal lai a CADS te hmalak mek hi kan sawi nep tihna lah a ni hek lo. Ruihhlo Do budget cheng nuai 300 atanga a tam zawk pek an ni pawh hi a mak hran lo. Amaherawhchu, demand reduction lam hi kan ngai pawimawh lo zawk ang tih a hlauhawm hle. Tunah chuan NACO lam pawhin awareness programme lam kalpui hi tawk thawkhatah ngaiin, harm reduction lama beihpui thlak tul an ti a ni awm e. Mahse Mizoramah chuan, population atanga teh a HIV tamna ber State kan nih miau avangin, a la ti ve ngailote (potential addicts) ruihhlo bawia lut lo tura inzirtir tluka pawimawh zawk a awm thei lo ve, kan ti mai a ni. MSACS hotute sawi dan chuan zu in ching tan zinga sawm zela pakhat hian zungawl an vei a, ruihhlo erawh chu a ti tan sawm zinga paruk hian a ngawl an vei thin an ti. Mihring a man dan hi a nain a ril em em a ni awm e.
International Day Against Drug Abuse, June 25, 2023 a Dy. CM thusawi “…la khawih ngai loten an khawih lohna turin chhungkaw tinah bul tan a ngai” tih leh Excise Minister-in “….ruihhlo vanga Mizo thalai, a bikin mipa tam takin mual an liam hi a pawi tak zet. Vawiinah hian ruihhlo kan do hneh loh chuan naktuka kan hun tur a lungchhiatthlak hle ang” tia a sawi te kha kan ram pum atana thunawn ni thei se a va tha em! Tha thlah hauh lova kan thalaite ruihhlo hlauhawmzia leh tlanchhiat san a tulzia hi, an rilru leh thinlunga kan tuh theih aia pawimawh zawk engmah dang, he ram leh hnam tan hian a awm lo, i ti mai ang.
Amaherawhchu, heti khawpa ram tana pawimawh si, kan hmalak dan chin hi a ropui lem lo hle thin. Entir nan, kum 2017 lai vel khan Aizawl DC Pu Kannan Gopinathan IAS chuan Middle School leh High School zirlai tan, ruihhlo atanga an fihlim hlenna tur programme pakhat HIMNA MADAT (MADAT = Mizoram Against Drugs, Alcohol and Tobacco) a duang chhuak a; kan Mizo officers tam zawkin an ngaihtuah chhuah phak lem loh, hnam dang officer-in min duanchhuah sak thei hi thalaite hmakhua a ngaihzia a lang awm e, a ropui thlawt! Chu programme chu Sawrkar hriatpuinain DC Aizawl leh SCERT tangdunin, Aizawl District-a Pilot project atan Sikul 40 thlanchhuahah te tihhlawhtlin tum a ni a. He programme kaihhruaina mumal tak HIMNA MADAT Module pawh SCERT-in a siam nghe nghe a. Aizawl District tuam zawhah Zoram puma Sikul zawng zawnga a tahtawla tih puitlin tura ruahman a ni awm e. Pu Gopinathan lah kum rei vak lo hnuah transfer-in Zoram a chhuahsan ta hlauh a. A dawta Aizawl DC, Pi Motamma IAS pawh khan tha takin he programme hi a kalpui chhunzawm a; mahse ani pawh a awm rei lua lo. Chutah Sawrkar inthlak nen, he programme hlu leh tangkai tak hi a hlamzuih ta a ni. Sawrkar thuneituten uluk taka umzui zel ni sela chuan, Aizawl District mai bakah sikul tam tak he programme hian a tuam tawh ngei ang. Kum 2021 December thlaa DC Pisa kangah khan HIMNA MADAT records zawng zawng lah meivapah a chang zo tawh.
MSACS kaihhruaina hnuaia NGO thahnemngai tak takte bakah hian, HIV lama kan mualphona thaibo tur leh Kristian ram ni awm renga kan dinchhuah leh theih nan, tlawmngai pawl dangte lo penchhuak zel thei se, a va duhawm em. Tun atanga tan kan lak loh chuan pengphehlepa khua kan tlai dawn. Kum 2019 khan tlawmngai pawl pakhat Foundation for Drug Free Mizoram a lo dingchhuak a, he pawl tum ber chu Sunday school leh Sikul pangngai zirlaite drug pumpelh dan zirtir leh Mizoram hi drug laka thenfai a ni. Thla tin Sunday School/School pangngai pahnih tal tlawhchhuah a tum a; tunah hian chutiang School 60 zet an tlawh tawh a, naupang 12,000 te drug laka fihlim turin thutiam an neihtir tawh a ni. An hmalak dan hi awareness siam nana Sikul naupangte va lecture khum satliah mai lovin, awmze nei leh mumal taka zirtir thei tur Resource Persons, mi thiam – Medical Doctor, Clinical Psychologist, Psychiatrist leh active Social Worker atanga thlanchhuah mi 12 zet rawih bik an nei thin a ni. Tun kum December thla thleng programme an nei tawh nghe nghe. Kohhran hrang hrang leh Sikul hotute pawhin an sawm zel bawk a.
Englai pawha chhungkaw tinte min ko khawm thei rengtu chu kohhrante hi an ni. Ngaiah kan neih tawh nge ni, MSACS hotute chuan Kohhran tam takte hi chuan Sunday School-ah emaw |halai inkhawmah emaw ruihhlo awareness programme neih hi kum khatah vawihnih khat bak tul an ti lem lo niin a lang, zu ti a! Nichina kan sawi ang khan kohhran thenkhatte erawh chuan a pawimawhzia hriain mi thiamte sawm nachang an hre tan takmeuh. Kan thalai ruihhlo la ti ve ngai lo te, he thil hlauhawm laka inthiarfihlim tura zirtir nachang kan hriat loh miau chuan he hnam hian boralna bak hmachhawn tur dang a nei lo. Kawng dang thlan tur a awm lova, chang dang thei lah kan ni hek lo. Sap thufingin “Prevention is better than cure”a ti mathlawn lovin, a bawia tang tawhte chhanchhuah leh tihdam chu kan hma tel tur a nih rualin, a aia pawimawh zawk chu ala khawih ve lote venhim tlat leh kawng dika hruai hi a ni mai. Rokungan “Kan hnam dinchhuahna bul chu hei ngei hi a lo ni” a tih ang deuh khan, hei hi kan dinchhuah theihna tur a ni mai dawn lawm ni?Heti khawpa hnam hnuk khawih si hi engahnge Sunday School Zirlaiah te, Nilaizan thupuiah te, Beirual thupuiah te leh Puitling Sunday School Zirlaiah te kan bilh tel chamchi loh? Chu chang a ni ne’m, kan Pastor leh Pulpit tlang zut pha chin te leh Revival Speaker te hian an sawi tam deuh deuh a va tul em!