SAIKUTI

Familia Fanai Lal\ansanga

A pian leh murna
Saikûti kha kum 1830 vela piang a ni a. A pa chu Thangâwna, Fânai Khîntin hnam a ni a. A nu chu Ngûrchuailovi a ni. Amah hi fatlum ber a ni a. A pianpui unaute chu an upat dan indawtin – Chawngvungi, Darbawii, Thangchiauva, Zakungi leh Rokila te an ni.
Saikûti te chhung hi zai ngaina chhung an ni a; amah Saikûti tak phei chi chu zai a thiamine hla phuahte a lo thiam bawk a, a hla hmingah pawh “Saikûti Zai” tih hial a lo ni ta a ni.
Saikûti pianna khua tak hi chiang taka hriat a ni lo va, North Mualchêng Dokhama khuaa piang nia ring an awm a. Hlîngvawmah Dokhama hova an awm laia piang nia ring an awm bawk.
A naupan lai
Saikûti naupan lai chanchin hi hriat kan nei tlêm hle a. Hlîngvawm khaw chhung si, a hmar lam vêng tawp hi Hmarthanga vêng a ni a. Saikûti naupang tê a nih laiin a thiante nen Zawlbûk hnuaiah inlemtekhualin buhlêm an thap a. Pathlawi pakhat Hmarthanga hi Zawlbûk chhuatah bawk chungin a zai a. A thiam vak lo a ni ang. Saikûti chuan: –
Zawlbûk hnuaiah buhlem kan thap chiam a,
Hmarthanga zai kêl bê lo ang e, tiin hla a phuah ta a ni.
Saikûti naupan lai thu kan hriat leh chu a se ven lai thu a ni a. Hmanlai chuan naupang, ramtang tham lote hian se en hi an tum a ni ve a. Se enho hi kum 8 leh kum12 inkâr mi vêl an ni ber thin.
Hmâr Vanlaiphai kiang, a chhak lama Varhva lui kamah hian Saikûti te ho chuan sial an vêng thin a. An pate chuan lui kamah se ven bûk sang fe an saksak a. A chung an zâr a. A chhungah chuan talhkhuang an dah a. Naupangho chuan an khawng ri a. A changin an zai a. A changin an au thûl a. Hetiangah hian Saikûti pawh a tel nilêng ve thin a ni.
A tleirawl lai
Hmâr Vanlaiphai kiang Hlîngvawma an awm lai hian Saikûti chuan tleirâawl a lo hriain, nula leh tlangval titi khawchang a lo dawngsawng thiam ve tan ta a. He khuaah hian zai pawh an uar hle a ni ta ve ang – “Saikûti Zai” kan tih pawh hi “Hlîngvawn Zai” an lo ti ve rêng thin a. Khuangthing kal vel lai hla te, Lungkawlh tlangvâlte a fiamna hla te a phuah nual tawh a. Kum 1848 vela Hlîngvawm atanga Thingsai an lo kai phei khan mi thenkhat chu Tûmtu tlâng, feet 4980 zeta sangah an inthlawhbâwk a. Chu pawh chu Saikuti hian hlaah a phuah nghe nghe a ni.
Hlîngvawn atanga Thingsai an kai phei khan an khaw hmun pakhat, “Aiduzawl”, tuna Venglaiah hian an lal pakhat, Hnochhuma hovin in 150 lai an awm a. Saikûti te in chu vêngchhak tlangchhip, feet 4848-a sangah a awm a. An in atang chuan khua a lang thui hle a; Mizoram leh Pawi ram te a lang thui êm êm a. Saikûti pawhin khua a han chuan vel a: –
Khua tin lang tlâng ka pa rûn a zau,
Kâwla vânrâng chhûm angin lêng rih nâng ka ti, a lo ti ta a ni.
Aiduzawla atanga khawchhak lawkah chuan Khawtindâla hovin in 350 zetin an awm a. Khaw khat vêng hrang ang maiin an awm a, an khaw hnih chuan in 500 zet an tling niin an sawi.
Hetih lai hian ni khat chu Kâwlhâwk a lo thlawk a, khuaah chuan a fu a. An man ta a. Tihhlum zai pawh rêl ta lêm lo chuan an vawrh a, hmar lam panin a thlawk leh ta luah luah mai a. Chu chu Saikûti chuan: –
Khua tin rawn fang ka chung Kâwlngo lêng khaw Zo kaiah,
Hmârtlang chenah Aichhûng lal lai a sang va ti la, tiin hla a phuah zui ta a ni.
A pianphung
Saikûti kha nula lian tâwk fang, hmai bial lam ni lo, khabe phîr, ti sen sawk, ngo lêm lo a ni. A nulat lai chuan Saiha bengbeh a beh thin a. Nu a nih hnu chuan tleng bengbeh, khei hnawih sen a beh thin.
A nulat lai
Thingsai khuaah hian a vanglai hun tha zawng zawng a hmang zo a. A nulat lai hian hla a lo phuah tamin zai a lo thiam kher bawk a, tun hmaa “Chhim Zai” emaw, “Khawnglung Zai” emaw an lo tih thinte chu “Saikuti Zai” an lo ti ta hial a ni.
A hming than avang hian Saikûti chuan inlêng leh nupui atan diltu a ngah viau thin a. Nimahsela, Saikûti khan nulât vânglai han chen tih kha a tum lui ve tlat a.
Min tir lo la, Siali thlang khuandîmin,
Fapa lenbuang ka awihna khua tlai lo ve;
Lungtlu lo chuan pawmlai a har ka nu,
Min tir lo u, Siali khuandîmin ka mawi lo ve,” tiin a hnial thin a ni.
Chuti fakauva a to avangin tlangvâl thenkhat chuan Saikûtin pasal a neih mai an lo hlau ve tumhrang bawk a.
Lam khiangawiin chunnu’n a tir che maw?
|hapui lêng reng rawh vâl za zêlin, an lo ti kawkalh ve bawk si a.
Saikûti zaiah hian nula leh tlangval inzailênna lam hla a tam hle a. Hetiang hla hi “Lêngzêm Zai” an ti a. Hetiang hla tam berte hi Saikûti nulat lai a phuah a ni âwm e.
Pasal a nei
Saikûti kha pasal nei lovin rei tâwka lêng a. Hmanlai Mizo pi leh puite ngaih dan chuan “falu hloh” tih turin a lêng rei a. Amah aia upa zâwk Zakûnga, Fanai Hniarchêng, Thingsai khua ve bawk chuan a be ta a. Amah Saikûti tak phei chuan pasal neih pawh a la duh lo va, a tang deuh tlat a. Mahse a nu leh pa leh a unauten an awih lo va, an tir lui ta a. Tichuan hmanlai Mizo ngaih dan pawha, “Lêngtul” tih ngam ve vein Saikûti leh Zakûnga te chu an innei ta a ni.
Chutia an inneih tak hnu chuan an lo inpawm rem phian nghe nghe a. Fanau maltluan chawiin an khawsa dun ta a. An inneihna hmun pawh hi Thingsai khuaah a ni a. An inneih hnu lawk hian Muallianpui an kai ta ni awm tak a ni.
Nu a nih hnu pawhin hla a phuah zui zel a. Muallianpui leh Lunglênga an awm laiin a fa pangate chu an piang a. A naupang ber erawh chu Pa-awhah a piang thung. Pa-awh atang hian Thingsai tlâng hi Saikûti chuan a han thlîr thin a. A nulat laia an lo khawsakna ber a nih avangin a lung a tilêng a, a hmuna han kal a, han fan vel a châk hle a ni ang. Heti hian hla a phuah a: –
Thlohmû angin thangvân kai thiam ila,
Ka chuan ang bualdîm ki tha leh Saihniangi lênna, tiin.
Saikûti khan fa paruk a nei a. A fate chu an upat dân indawtin – Khuangpuithanga, Darhnuna, Darpuiliani, Thangnovi, Sawichhungi leh Chalkila (Chalriauva) te an ni. A fatlum ber Chalkila hi kum 1966 khan kum 83 mi niin Thangsaiah a thi.
A hun hnuhnung
A upat hnuah Saikûti chu vanduaina chi hrang hrangin a tlakbuak a. A pasal a sûn a, a fate a sûn leh a. A lusûn khawhar chu a tute awi pahin tualah a vei a vei thin a. A lunglên zual apiangin sumhmunah a han tap leh ang bawrh bawrh thin a. Zanahte hian a lunglêng hi a muhil hlei thei lo a, an khawmchara Chhanhnawkapa, Hranghnuna parva khawi an hrâm ngher ngherte chu a ngaithla reng a, a lunglên a tizual a.
An tuah kim e, zân mû reng ka chhîng lo ve,
Khua Chhanhnawkpa pârva zaiin fam dî min ngaihtir leh e tiin hla a phuah ta hial a ni. Hetih hun laia a hla phuahte chu khawhar hlate an ni tlangpui.
A upat hnu hian kawppui a neih tâk loh a leiah a zin zeuh zeuh a. Mi hmingthang leh mi lar ngang a nih avangin sechhun khuangchawi nite hian sâwmtu a ngah êm êm a. Kum lama upa tak a nih thleng pawhin zai honaah tawh phawt chuan amah ngei hi hla hril turin an la phut fo a. Amah ngeiin hla a han hril hi chuan a aw nen hian a inhmeh bik êm êm mai a, zai a nuam danglam bik zak a ni, an ti.
|um khat chu Saikûti fapa Khuangpuithangan Khawhri khuaah sial a chhun a. Saikûti pawh a fapa naupang ber Chalkila hruaiin a kal ve a. Hetih lai hian Awithangpa zai a lar tan riau mai a. Saikûti lunglêng chuan Awithangpa Zai thlukin hla a phuah ve a. A hla phuah chuan chhim thli iangin Awithangpa rûn a va thawng a, a lairil a fan ta riau a ni ang – Awithangpa chuan ralkhat atangin: –
I lênna Saikhawpui ka hai nê’m maw,
I zai zâmin min phuar vel chhîngkhual kârah,
Hmuh ka nuam Saihniangi rûn riai ruai,” tiin a lo chhang ve a ni.
Saikûti chuan a vanglai hun a lo pelin a lo tar chau lam ta a. A vanglai hunte chhui kirin a lung a lêng hle a ni chêk ang, heti hian hla a phuah a: –
Lêntu chhawkhlei dingdî mah hi a chuai e,
Mahni tâwka chhawkhlei, ainâwn pâr vânglai ka chuai e, tiin.
Saikûti hian thil tum rik lam hi a thiamin a ngaina êm êm a. Buh châng kuang ham te a thiam hle a, bengbung tum pawh a thiam a, a tum a tum bawk thin. Tumpui te, tumte te, khawlhring delrum kaih te, Thlado talhkuang tumte a thiam vek a. A pitar hnu thlengin a tute awm pahin a tum thin a, a thih thlengin an inah a kawl vek a ni.
Amah pawh a lo upa ta hle a. A mit pawhin khua a hmu thei ta lo va. A thih hun turte a suangtuah neuh neuh thin a. A thih hun chuan a ruang chu zaiin awi sela tih hi a duhthusam ber a ni a. A thuchah chu: –
Van hnuai mi hril rihsang ka kai hun chuan,
Nau ang min tah lo u, kâwl lên zaiin min awi la, tih hi a ni.
Kum 1921, April ni 22, Zirtawpni khan kum 90 zet mi niin Thingsai khuaah a fam ta a ni.

References & Acknowledgement: –

* Saikûti Chanchin by Selthuama (Pu Lena), Headmaster, Government Thingsai Middle English School,1st Edition 1964, printed at J.B. Press Lunglei. Published by C.Lalrema M.A., I.A. S
* Saikuti Chanchin, revised & enlarged by K.Pakunga, 2003, printed at Mualchin Publication & Paper Works, Khatla, Aizawl. Published by P. Rohmingthanga I.A.S (Rtd)