Rempuia R. Lutmang
Zawhna: ‘Hman ni chu kan kohhran bial inkhawmpuiah ‘tuarpuina’ tih leh ‘tawrhpuina’ tih tawngkamah thu mumala sawi fiah thiam loin kan awm a. A eng zawk khi nge hman dan tur dik ni let’
Presbyterian kohhran pastor bial inkhawmpuiah a khawiah emaw chuan a dik zawk leh dik lo zawk an lo khel a nih hi. A tawi thei ang bera chhan chuan ‘A dik ve ve’ tih a ni mai a, chu bak chu tlem i’n sawi belh teh ang. Kan sawi tur hi a modify chauh a ni a, ‘Kan tan a tuar a’ tiha a thluk pangngai hi kan sawi lo.
Siamkima lehkhabu ‘Zalenna Ram’ tiha thupui pakhat chu ‘Siboleth leh Shiboleth’ tih a ni a. Chutah chuan Siamkima chuan, “Aizawl atanga sawi thin dana Tuichang ral kohhran upa chuan tui takin Lal Isua’n kan tan a tawrh nasatzia pulpit-ah a tlangaupui a, Aizawlah erawh chuan kohhran upain Lal Isua’n kan tan a tuar nasatzia a lo sawi thung a,” a ti a. Ani thu han vuakthlakah hian Aizawl lamin ‘tuar’ an ti ngar ngar a, khawchhak lamin a tul hunah ‘tawrh’ an ti tih a ni ber. Amah hi kum 1938 khan Lungleiah a lo piang a, Aizawl a sawi rual hian Lunglei pawh a huam teltirah ngai i la kan ti sual tampui lo ang.
Tun hma kum 1900 leh tlem velah khan, a modify hunah pawh ‘tuar, tuarna’ tih hi an hman dan ber niin a lang a, mi tlêm têin ‘tawrh, tawrhna’ an hmang. Hun a kal a kal a, ‘tawrh, tawrhna’ hmang an lo pung chho ta tial tial. Hetiang hi a nih avangin mi tam tak chuan, ‘Tun hmain tawrh tih an hmang ngai lo,’ an ti leh zauh thin. Engtin nge kan tih tak ang le?
Tun hma
Tun hma tihah tun atanga kum 100 hma lam chauh kan en dawn a, tute tan pawh tun hma a ni vek tur a ni.
Mizo leh Vai Chanchin lehkhabu, kum 1924, March thla chhuakah chuan Lalbuta Sailo, damdawi zuar chuan damdawi ei dan dik lo leh hman dan dik lo chungchang a ziak a, damdawi hman sual a hlauhawmzia mipuite hriattirin (hrilh hriain ni loin),“…an thih lohvin pawh nasa takin an tawrh phah thin” tih leh “mi thiamlote’n mi tihlum emaw tawrhtir zawk nan emaw hman theih a ni,” a ti a. Hei, ‘tawrh’ chu an hmang ngei mai. A hmasa zawk hi chhiar fuh thiam lo kan awm takin, “…an thih phah loh pawhin nasa takin an tawrh phah thin,” tihna a ni.
Mizo leh Vai Chanchin Lehkhabu ngawr ngawr chauh kan en ang, a dang kan neih meuh loh avangin. Kum 1922, May thla chhuakah hming lem hmang Mizorami inti chuan ‘Hmeichhe nau nei enkawl dan’ tih a ziak a, chutah chuan, “Mi sual tak tawrh rual lohte an awm bawk thin avangin” tih a hmang a. Mi pakhat lek chu an ni ta lo.
A aia hlui deuh takah let leh dawrh teh ang. Kum 1907, December thlaah Thangbura Sailo, Biate chuan a article-ah, “…fel-na a-vang-a tih duh dah kan tawr chuan hlim-in i zuang ang u,” a ti a. An hawrawp a dang ta deuh, a rei lehzual ta a, ‘h’ telh nachang an la hriat meuh lo hun lai kan vak thleng ta tih kan hre thei. Heta ‘tawr’ hi kan en chian chuan ‘tawrh’ tihna a ni tih a hai theih loh. A aia hlui, kum 1906 January thlaa ‘Khandai Hri Len Thu’ tih hi a ziaktu a hriat mai theih loh a, editor-te an ni mahna, hetah pawh hian, “A na chu a nak a te, a thina te a na ber ani, an nat zia chu mihring tawr rual hi ani lo,” tih a lo chuang ve leh.
Kum 1906 atanga kum 1924 chhung khawvelah hian rinna thla zarin va leng ta i la, lehkhathiam an la tlem hle a, thu ziak thei leh chhiar thiam an tam lo a, chanchinbua thu thawn ngat chin phei chu tlem tak an ni. Chuti chunga a khat tawka ‘tawrh’ hmuh tur a awm zut chuan eng nge ni ang, ziak ve lo mi tam tak zingah ‘tawrh’ hmang an awm a ni tih hi thil lo thleng tur hril lawk theihna dawng lem lo tan pawh huai takin a sawi ngam tlat. Tun hma pawhin an lo hmang ngei e ti phawt mai teh ang.
Aizawl lamah
Siamkima khan, “Aizawlah erawh chuan kohhran upain Lal Isua’n kan tan a tuar nasatzia a lo sawi thung a,” tiin ram laili leh khawpui berah ‘tawrh’ an hman ngai loh thu a ziak a, Isua a sawi rik avangin kohhran upa a ti tel kher niin a ngaih theih a. Aizawl lam hrim hrim kan en chhin zel ang.
An sawi ang deuh tak takin K. Zawla hian ‘tuar’ a uar em em mai a, a hmang lo tak tak emaw tih mai tur a ni. Mahse, chutiang ngawt zawng a lo ni lo, Chengmaluaia’n lunglen tawrh hrehawm a tihzia a sawi palh tlat. Chu chauh pawh chu a la ni lo cheu, ‘Mizo Pi Pute leh An Thlahte Chanchin’ bu tawp lamah, Chengmaluai chanchin awmna dawt deuh lawka ‘Thil Dangte’ tihah pawh khan miin thil tawrh hrehawm an tihzia a sawi leh bawk. A lehkhabu hi a chhah tawk ve viau a, lehkhathiam hmasate leh kohhran upate’n tak ngun maia ‘tuar’ an tih ang kha zawm char char mah se, a tawp lamah zawng chutiang dan chu a awm tih a theihnghilh palh a, a pianpui tawng dik tak ‘tawrh’ a hmang ta a ni thei ang. Ani hi Zosapte’n dak laa an hman thin a ni a, a hnuah Zosaphluia te inah a awm chawt a, a tawpah phei chuan Zosapte ngen angin Mission sikulah zirtirtu a ni ta nghe nghe a. Aizawla piang ni lo mah se Aizawlpa zawng a nia lawm.
Zairema kha Hmunhmelthaa piang ni na a, Aizawlpa tih tur bawk a ni. ‘Tuar leh tawrh’ chungchanga inhnialnaah “Zairema chuan ‘Tawrhna’ tih thupui hmangin thu chu a ziak ve” tih a ri zauh zauh a, Zairema hian a thupuiah ‘Tawrhna’ tih a hmang palh ni thei ang lek leka chhuah a ang thei lek lek. A hmang palh ngawt bik lo, ‘Pi Pute Biak Hi’ tihah khan ‘tawrh’ tih hi vawi thum aia tlem lo a hmang; a lehkhabu dangah pawh a hmang ngei ngei ang. Mahse, K. Zawla leh Zairema te chu khaw danga piang an nia ti hram an la awm thei. Anni pian kum hi kum 1902 leh kum 1917 a ni a, K. Zawla hi zirtirtuah a tang hma a ni ang, Zairema hi a zirtir hman.
Aizawla piang kher kan tih dawn chuan Zikpuii Pa (KC Lalvunga) leh JF Laldailoa ve thung hi le. Anni hian ‘tawrh’ an hmang ve em nit Hmang teh reng mai. Anni pahnih hmanna phei chu tar lan buangbar a tul lo, an lehkhabu zawng zawngah a awm vek, ti i la, ka sawi uar deuh mai thei a; mahse, dawt a ni si lo ang. JFa phei chuan a uar lehzual a, ‘zawnga tuar ai’ tih te hi ‘zawnga tawrh ai’ a ti ngat. L. Keivom pawhin ‘sepui ruah tuar’ hi ‘sepui ruah tawrh’ a ti khauh bawk. JFa hi kum 1925-ah a piang a, Zikpuii Pa hi kum 1929-ah a piang thung a. Aizawl lama tuar ti ngar ngar anga sawitu Siamkima ai chuan an u deuh ve ve.
Khawchhak lam kha mi pakhat chauh sawi teh ang, Chanchin Tha Dak nena inzawm tlat Pu Robuanga kan hre hlawm ang a, ani hian ‘Ka Khualzin Kawng’ tih a ziak a, khami lehkhabu tha leh hlu tak maiah khan ‘Hualngo leh Zahau rama Kristiante tawrhna’ tih a awm a nia. Inrun leh indo hun lai khan Hualngo leh Zahau hi Tiau chhak lama inkawp tlat an ni a, an hmelma chu Sailo leh Fanai inkawp an ni deuh ber. Sailo han tih hian an khua leh tuite chu ‘Mizo’ intite an ni ber a, a tirah chuan an inti kher lo ang; mahse, Sap leh Vai lo len hmain an lo inti tawh a ni. Hun a kal zel a, Mizo tih chuan a lo huam zau ta zel, a lawmawm e.
Kan mi hlui, hranghlui, mi thiam, ziak mi tam takin ‘tawrh’ hi an hmang bawk a, chung chu kan sawi tawh lo ang. Bih leh belh chian awm loa ralkhat atanga ‘Tawrh tih hi a dik lo zawk’ tih emaw, ‘Tun hmain tawrh an hmang ngai lo’ tih emaw, Mizo tawng chik leh thiam inti ka atangin a chhuak leh thin a, tawng fimkhur lamah an lo inthlahrung deuh thei dah la maw ka han ti a ni.
Hetiangah hian Pu Buanga hi a fakawm thin hlein ka hria, kum 1940-a tihchhuah a dictionary-ah ‘tawrh’ chu ‘tuar modify’ tih nachang a lo hre thlap. A Mizopa zawk hian an tluk lo deuh zawng a ni e.
‘Tuar’ thluk hniam (modify thluk) hman loh theihna erawh chu a awm, ‘a thinin a tuar ta lo’ tih ang chi-ah hian hman ngei ngei a ngai. ‘A khawsak dan chu an tuar ta lo’ tih angah te pawh ‘tawrh’ hman a rem thei lo. Mahse, ‘tuarhlelhawm’ tih hmang awm tho mah se, ‘tawrhhlelhawm’ tih atang ringawt pawh hian Chawlhni tuka sa hmeh kher lo pawhin ‘tawrh’ hi a awm a ni tih a hriat theih. Mizo zinga lehkha thiam hmasa ber pawl Liangkhaia khan ‘tawrhmawhawm’ a ti ve thung a, a hman duh zawng a dang deuh. A, Mizo tawng dictionary siamtute pawhin ‘tawrh’ chu an lo ziak lut vek alawm le.