Site icon The Aizawl Post

TUI RENCHEM KAWNGA MIMAL MAWHPHURHNA

Vanramchhuangi

Mimal pawimawhna: Mimalin chhungkua a siam a, chhungkuain khawtlang nun (society) a siam a, khawtlang tam tak inbelhkhawmin ram leh hnam ropui tak a siam a. Mimal tel loin ram leh hnam a ding thei lo a, ram leh hnam ropui tak chu mimal atanga intan a nih vangin ram leh hnam hmasawnna kan ngaihtuah ho emaw, ram chhunga harsatna thleng mek sutkian kan tum tlang emaw a nih chuan mimal atanga bultan chu tihmakmawh a ni.
Chuvangin tui renchem leh humhim chungchangah pawh mimal tin ten mawhphurhna sang tak kan nei a, chutih rualin mi chuan tui hi khawi atanga kan hmuh nge, eng vanga renchem ngai nge a nih a, engtia renchem tur nge tih a hriat hmasak a ngai:
Tui chu khawi atanga kan hmuh nge: Tui chu Siamtu Kut chhuak, thil siam hrang hrang tangkhawmin min pek a ni. He tlangram ecosystem derdep takah hian kan tuihna chu tuikhur leh lui (river systems) te, lei chhunga tui (soil water ) te an ni a. Tlang ram ecosystem hrisel pangngaiah chuan ruah tui kan dawng thain, ruah chuan heng kan tuikhur, luite leh luipuite hi a chawm hneh viau tura ngaih a ni. Tin, mimawl ber pawhin kan hmuha kan hriat angin, van ruah tui kan dawnna pawimawh ber chu kan tlang sangte an ni. Entirna pahnih chiah tarlang ila: Mizoram tlang sang ber, Phawngpui tlang tuihnain khaw 13 a chawm a, Chalfilh tlang tuihnain khaw 17 a chawm a ni. Nimahsela vanduaithlak takin he tlang pahniha thing leh mau, a hmuna cheng nungcha leh ramhmulte a chereu zel a, kangmei a chhuah fo avangin tuihna a tlem tawh hle a ni.
Hetiang hi a nih avangin tuihna tha nei tur chuan thil pahnih pawimawh em em a awm: ‘tlanga ramngaw humhalh leh lui dung (river system) tih bawlhhlawh lohte a ni.’ Amaherawhchu, a process hi chutiang maia awlsam leh mawlmang a ni hauh lo thung: Dan tha leh a kenkawh, Siamtu kut chhuak (nature) zah leh mihring rilru thatnate tang kawp veka tihhlawhtlin theih chauh a ni.
Tuihna siamtu ramngaw leh nungcha: Campus-a class room-ah zir ve hauh lo pawhin, tute’n emaw kan hriat atana aman pea an sual chhuah tawh, kan chhiar a, kan en a, kan ngaihthlak atangin ‘tuihna siamtu chu ramngaw leh nungcha’ tih kan hrethiam ve zan a. Khawvel chhung leh van chung sanga tui leh tui hu inlumlet danah hian ramngawte pawimawhna pawh kan hre thei bawk a ni. Kan pi leh pu, kan nu leh pate pawh khan Siamtu Kut chhuak tlang bawmtu chhum atangin ruah sur dawn leh dawn lohte an lo hre thei a. “Tlang lal chhumin a bawm e, ruah a sur dawn” an ti thin. Tunlai mite hian nature hi kan la teh dik thei ang em? Nge kan environment kan tihchhiat nasat tawh vangin a teh theih tawh loh zawk?
Ramngaw chuan engtin tak nge tui min pek?: Ram hnuai ngawi chhah tak chhuata khup thleng thlenga hnahthel ro tling khawm dai thawih thawih aia thui deuh hlek, ‘hnahthel tling khawm hnuai hi hnawng turin engti anga chhah nge hnahthel a tlinkhawm ngai?’ Van atanga ruah surin tlang sanga thing hnah a nante hi hmun thuma thena hmun hnih tal ngaw chhunga ngaw chhuatah a chambang tur a ni a, chutiang a nih chuan ngaw chhuata hnathel tling khawmah a lut a, hnahthel chuan van ruah tui chu an lo thukru a, mamawh huna rawn chhuah tham nei tur chuan tuihawkin a lenbo theih loha a chhah a ngai a, ruahpui vanawn pawh hnahthel hnuaiah an biru leng vek tur a ni a, ngaw chhung atangin ngaw pawna tuihawk a luang chhuak mang mang tur a ni lo a, a luang chhuak chhun pawh fim paw riai, sil loha in tlak a ni tur a ni. Chutiang a nih loha a fur a thala kan luipuite tuihawk ang maia a nut vek tawh chuan, kan tuihnain bikrukna tha ramngaw a nei tawh lo tihna a ni a, kan leilung leh a chhunga thil awmte hi a chhe hle tawh tihna ni bawk. Hei hi ramngawin tui min pekdan, mawlmang tak, huaisen tak siin kan sawi ngam a ni.
Ramngaw ruak/empty forest: Mizoramah ramngaw kan la nei tha a ni mai thei e. Mahse a ruak deuh vek. Ngawa cheng nungcha tinrengte hian an chenna ngaw chu a chhiata a chereu mai loh nan englai pawhin an thawkrim a. Ngaw thing rah leh hnimte hnahte an ei a, an ek atangin an pu darh leh a, chu chuan thing leh hnim hringte inlumlet tawk turin a siam pung zel a, ngaw chu a him reng thin a ni. Nimahsela ngaw venghimtu leh siam belh zeltu nungchate kan ei zo zel a, kan ngawte chu vat chereu kher lo mah ila, nungcha an tlem tawh avangin rawih lam a lo pan ta zel a, nungcha a pun zel loh chuan ngaw chu a tluchhia (collapse) thei a ni.
Hei hi ‘tuihna siamtu ramngaw leh nungcha’ kan tih deuh kher thinna chhan pawh a ni a. Uar taka sawi ngai chu eng tik lai pawhin khawi hmunah pawh ramngaw leh nungcha humhalh hi a kal kawp tlat a ngai. Tui hna humhalh tiha ngaw siam belh nana thing phun ringawt lo deuh, Siamtu Kut chhuak kalphung chang chhuak thei turin a chhunga nungcha chi tinreng kan humhalh tel a ngai. Nungcha tel loin ngaw a hrisel rei thei lo a, a inzawm vek avangin nungcha humhalh, tuihna humhalh, ramngaw humhalh te hi a hranga beih a rem lo a, a vaia kan vei a, kan beih a ngai a ni
Mihringte hi tui tel loin kan awm thei lo: Mihring hi tui tel loin ni 4 chiah kan dam thei a, chaw tel lo chuan ni 40 leh zan 40 kan dam thei. Tui tel loin ni khat chauh pawh kan awm thei lo takzet! zing kan tho a, kan inthiar a, kan inthiarna hnuhma tui hmanga tleuh fai a ngai a, tui hmangin hmai kan phih a, tui hmangin ha kan nawt a, tui hmangin zing thingpui intur kan lum a, tui hmangin tukthuan ei rawng kan bawl a, tui hmangin kan ei leh inna kan silfai a, tui hmangin kan inbual a, tui hmangin kan insu fai a, tui hmangin chhuat leh bal tinreng kan tifai a, tui hmangin chhun thingpui in tur kan lum a, tui hmangin thingpui inna no kan silfai a, tui hmangin zanriah chaw tur ei rawng kan bawl leh a, tui hmangin chaw eina hmanrua kan silfai leh a, chaw ei kham thingpui hang atan pawh tui bawk kan hmang leh a.
Khua a lum vang emaw, kan hna thawhin a zir vang emawin tui hmangin ni khatah vawi hnihte kan inbual thin. Ran kan vulh chuan ran chaw chhumna leh a in silfai nan tui vek kan hmang a. |hala huan thlai kan chin chuan tuiin kan chawm a ngai a, in bula pangpar kan chin chuan englai pawhin tui pek an ngai thin a ni. Tui hi mihring nunna hnar a nih piah lamah pawh nitin khawsaknaah a tel loin ni khatte pawh kan khawsa thei lo a ni.
Tui tawmbuk kan suasam chhiat vangin kan tuar meka kan tuar dawn chauh: Khawvel mithiamte chhut danin, kum 2030 ah chuan tuihna kangchat vanga harsatna namen lo leh, hun khirh manganganthlak tak kan tawng dawn a ni. Mizoramah chuan tui harsatna vawrtawp thlen hun atan kum 30 pui pui nghah a ngai lo ang. Vawiinah hian kan tawng mek a nih hi. A chhan chu mihringte duham chintawk nei lo hian kan chhehvela thil siam dang, kan dam khawchhuahna tura Pathian min pek, ramngaw leh nungcha, tuihkhur leh a hnar, tuivamit leh sih, luite leh lui lian kan suasam chhiat vang a ni.
Kum 2020 atangin Mizoram lui pawimawh ber, Tlawng lui hnar kang chah chhan mutmawh hnarmawhah kan neih a, a hmunah kan bihchiang a. Mihring ten an suasam chhiat vanga kang chat a ni. Tlawng hnar hi Mizoram nunna hnar pakhat a ni a, Tlawng hnarah sawrkarin project pahnih, sport complex leh picnic spot/Lungei district park a siam a, Tlawng lui kam retah mimal hnenah |awngtaina bukte tam tak sak phalna pek a ni a, mimal quarry atan pawh pek an ni bawk. Heng project siam nan hian, ruah tui hip khawpa ngaw chhah tha thiah a ni.
Eng hmasawnna nge ni ngai?: Hmasawnna kan tih hi a chhe chi leh tha chi a awm a. Mizorama hmasawnna project tam zawk hi a chhe chi a ni a, kan chhiat pui mek reng a. Hmasawnna dik zawk chu- sustainable development tih a ni a. Chu miah chuan ‘Vawiina kan hmalakna eng pawh hian, thangthar chhuan lo la awm zel turte nun khawchhuahna a khawih pawi tur a ni lo a, an dam khawchhuahna kawngah a tanpui zawk tur a ni’ tih a lungphum a ni a.
Sustainable development mausama Mizoram nunna hnar pawimawh ber pakhat, Tlawng hnar chhehvela ngaw puitling tawh thiat a, hmasawnna hming pu ve si project hi, hmasawnna dawntawi, hmasawnna thawrawng, hmasawnna khingbai, mi tlemte hlawkna, hmasawnna chhe chi a nihzia vawiinah kan hmu ta a ni.
Mihring lo piang chhuak hi puitling tur chuan kum 15-20 zet hun a duh a. Thingte pawh hian puitling tur chuan chutiang tho chu hun an duh. Thing leh a hnah hi kan nunna hnar ruahtui siamtu a ni a, he mi avang hian hmasawnna hian environment a hmakhalh tur a ni lo tih a ni reng a. Vawiin hmasawnna an tih chuan thangthar chhuan lo la awm zel turte chenna tlak loah he ram hi a siam mek a ni.
Harsatna sutkianna a awm em?: Ecological restoration hi thil huphurhawm tak nimahsela thil theih loh erawh a ni lo tih hi khawvel hmun tinah a takin kan hmu a ni. A hnuaia mite tihlawhtling tura thapui kan thawh chuan harsatna hi kan hneh ang. Hetiangin:
Biodiversity Act 2002 hi Biodiversity Conservation chungchanga khawtual mite hnenah mawhphurhna leh thuneihna pekna dan kan neih pui ber a ni a. He dan hnuaiah hian khawtual mite’n anmahni ram chhung enkawlna dan an duang thei a, chu chuan legislative power a nei a, pawisa chawitir theihna leh khawn theihna (fee & fines power) an nei a, administrative enforcement power thui tak an nei bawk. He dan bawhchhetute chungthu hi National Green Tribunal (NGT) loin a ngaihtuah thei lo a, heng laia political pressure hmanga nuaibo theih a ni lo a, hmelhriat neih that vanga insawi fihlim theih a ni hek lo. Biodiversity Act, 2002 angin National Biodiversity Authority chu Autonomous body-a din a ni a. State chhunga khaikhawm turin State Biodiversity Board din a ni tawh a. Khawtual level-a kengkawh turin Mizoram khua zawng zawng deuh thawah Biodiversity Management Committee din a ni tawh bawk a. SBB & BMC hi hnathawk thei tak tak tura siam leh zirtirna hi kan mamawh lai ber chu ni.
Mizo hnam dan ziaka dah a nih hnua (ziaka dah a nih hmaa pawha ziak loh dan a ni) bung-2 chang 34 (3), chang 34 (4) chang 21 leh bung-9 chang 153 ah te khawtual/khawtlang thuneihna chiphiar taka tarlan kha tha taka kenkawh niin, mahni ram leh luite humhalhna a tha hle a, khawtina khawtlangin an zawm tha hle a ni. Mahse “Mizo Inneih, Inthen leh Rokhawmna Dan 2014” khan a luahlan ta vek si a. Kan hnam ziak loh dan ziak dan luahlan tir ringawt hi thil thiang pawh a ni lo a. Environment venhim leh humhalh nan hman leh theih dan ngaihtuah a ngaiin ka hria.
Mizo ten kawr hlutna kan hriat a ngai. Hmansang atanga kawr hi bawlhhlawh paihna emaw kan ti tlat hi kan at vang a nih loh chuan kan mawl vang tal a ni ang. Kan veng lui kawrte hi tui hna nei an ni emaw ni lo emaw, furah tuihawk luanna chauh pawh ni se, lui fintu an nihna kan hre pha lo. Leivung leh bawlhhlawh leh hnawmhnawkin lui kawr kan hnawhbo tam tawh. Chhuangkua, khua leh vengah kawr pawimawhna leh hlutna kan inzirtir uar a tul hle a ni.
Tuikhur hi Mizo nunah a pawimawh em em a, kan culture nena inzawm tlat a nih vangin tuikhur hnawh bo leh kang ta pawizia hi sawi fiah thiam theih a ni lo hial ang. Mimal in sak nan emaw, vantlang hall sak nan emaw, biak in sak nan emawa tuikhur emaw sih emaw kan tihchhiat hian kan tawng a boral nghal teuh a, a pawi ber zawk chu mihringte nunna hrui kan chhat tihna a ni. Tuihna humhalh rual hian tuikhur humhalh hi telh ve zel a pawimawh hle a ni.
Khawtlang tangrualin van ruahtui khawl kan ti thei ngei ang. Sawrkar hnik ringawt lo a, van lam supply lo khawl hi kan tih ve tur a nih tih sawi tam ila. Ni za inhlawhna sum atang emaw, in tin thawkhawm atang emawa tuizem siam intihhmuh ila, a lawm tur chu khawtual mite an ni.
Tlangkawmna: A khuhhawnnaa kan sawi angin, tui renchem chungchangah chhungkua atanga bultan a ngai. Chhungkaw tin ten kan zawm atana pawimawh tur, ni tin chhung inkhawm nei thin ten chhung inkhawm kaihhruaina bu an chhiar anga chhiar theih tur, lehkhabu thehlep (booklet) “Tuihna humhalh leh remchem zirlaibu” siam ni se a hlawk ngawt ang. Kan Thlarau tan Pathian thu kan nunna hnar a ni angin, kan taksa nunna hnar chu tui a ni si a.
Tui connection nei ten tui haw kan ngaihsak thin loh avanga tui tam tak kan luanral tir thin hi kan tihtawp vat a ngai. Mahni in chhungkhurah renchem lehzuala tui hman inzirtir tur a tam hle: kan inthiar pawhin ‘zun chauh chu tui no hniha tleuh a tawk, ha nawh leh hmai phih chhungin ‘tap herh tawp tur’ tih fate zirtir an tam tawh. Pangpar tui pek atan nu inrenchem thiam chuan buhfai, chawhmeh leh thleng silna tui chhia an khawl thin, puan suk khawl hian kuta suk aia tui a heh vangin, kut ngat insu thin pawh an awm a, chutiang zelin tui renchem vanga tui herh haw tur tur loa chawhtawlha thleng sila let leh tawh khawpui nu an tam a ni.
Thingtlang chhungkaw tinah van ruah tui khawlna chang hre tura inzirtir a ngai. Ni leng lenga thal tui kang nghah vanga tha sen thlawn a uihawm a, chu aia hlauhawm chu tuikhur tui hi kang char rum thei dinhmunah a ding meka, kang char khawro rem rum lah a tam tawh.
“Tangka sum renchem hi tangka lak luhna tha tak a ni” tih a nih angin in chhungkhura tui remchem hi tui hna venhimna leh humhalhna tha tak a nih lohna a awm lo a. Mizote hian kawng tinrenga inrenchem kan zir hi a ngai tawh, kan thil hluihlawn mai mai turte hman nawn a, thil danga hman theih dan tur dap peihte a ngai. Tui pawh kan hmang nawn fo tur a ni.
Mihring te chet velna reng reng hian kan velah a chhe lama effect eng emaw tal a neih avangin min hual veltu nature zah takin kan nitin nun kan hmang tur a ni. Chu chu Pathian duh dan pawh a ni.
Mimal duhamna hian min tichhia, mimal hlawkna atana lui tui lo khuah bik te, awlsam taka bomb leh thil thalo hmanga lui nungcha suat chiamte hi a ti tu tan a hun laiin hlawk angin lang mah se, a daih rei lo a, mi dang hma a ngaih loh thlak bakah a ti tu vek tan pawh a hma lam hun a lui nungcha resource kha a chingpen tel tho a ni.
Mihringte hian hmasawn leh nawmsak kan duh vek a, nimahsela heng hmasawnnate avanga nawmsak rei (a sustainable) kan duh poh leh kan leilung hre reng leh hmangaih reng chungin, a hleiluaka hmasawnna nazawng um huam huam loa chet kan lak a ngai a. Kan sawi tawp theih loh, Siamtu kut chhuak thil siam hrang hrangte tangho tang tangin kan tuihna turte an siam ang hian, mimalin/chhungkaw tinin kan tih theih tawk kan tarlan angte khi kan tih ve hram hram a tul tak zet zet a ni.
Tuimal farte tein tuifinriat a siam tih a nih kha. Mimal tin hi kan pawimawh vek a, Siamtu kut chhuak thil siam dang enkawl tha tur hian mawhphurhna pawimawh tak kan chelh theuh si a.

Exit mobile version