C. Januari
Mipui nawlpui leh kan Sawrkar ngei pawhin Sikul tha kan tehna tlanglawn ber chu, a pumpuia kan inelna, ‘Mizoram Board Exam result-ah’ a ni ber a. ‘An Sikul Top ten-ah tling an awm em? Eng zah nge top ten-ah tling? An pass percentage eng zat nge?’ tihte hi a ni.
Indian Education Survey 2019 report-a an hmuh dan chuan, ‘taima, sum thawk chhuak tam, firm leh company hnuaia thawk zingah chawhrualin sawrkar sikula zirchhuak an tam ber’ an ti. Result tha leh position sanna hian mihring puitling tak takah a siam em? Chhungkua, ram leh khawtlang tana mi chhenfakawm an ni chhoin Quality Education a thlen em le? Hna hmu, sum thawkchhuak tam piah lamah mahni hnaa rinawm, hna thiam taka thawk thei tur, mi puitling ni tura mihring chherna pum chu Zirna in leh zirtirtute an ni.
Govt. Gandhi Memorial High School-ah lutin Govt. Mizo High School-ah hian kum 20 chuang zet zirtirtu hna ka thawk ve a. Kan sikul naupangte hi HSLC exam-ah te a thiam ber an ni lo nain, Pu Lalhmingliana Saiawi khan, ‘Govt. Mizo H/S a Second div. chu hmun danga distinction aiin an nungkhawchhuak zawk,” tiin admission zawn sak kawngah pawh a pui nasa hle thin. Kan sikula kan nau pakhat, HSLC leh HSSLC zo, HSSLC pawh Second Div-a pass leh, khatih hun laia Private English atang Mizoram puma topper te nen Edmund’s College, Shillong-ah Entrance Test an nei hova, Mizoram puma topper a tlin loh laiin kan naupang chu a tling mial a, chu chuan ngaihtuahna thui tak min siam. An thiamna tak tak chauh hi an tangkaipui tur a ni. Zirtirtu leh midang thluak hmanga kan in byeheart tir tluk tluk a, Board exama kan result hi sikul tha tehna atana kan hman, kan system hi thlak thuai a ngai.
Mithiam ka nih loh avangin Quality Education te, Zirna lama kan ram hma thlir leh zirna siam thatna rahbi te hi ka sawi phak ve turah ka inngai lo va. Amaherawhchu, Quality Education nia ka hriat, vawiina ka ngaihtuahnaa lo awm ve, ka High Sikul zirna chanchin tlem hi ziah ve ka rilruah a awm a.
A hun lai khawvelin hneh theih lohva an ngaih Nepoleon-a kha, Waterloo indonaa Admiral Wellington-a’n a hneh khan khawvelin Admiral Wellington-a chu ropui a ti ngang mai. Mi tam takin an kawm a, ‘Battle of Waterloo kha eng tianga hneh thei nge a nih? Eng tactic nge a hman? Khatiang khawpa ralrel tha kha engtin nge a ngaihtuah theih? tiin zawhna hrang hrang an zawh chuan, ‘Waterloo indona hi Eton khelmualah khan hneh a ni tawh,’ tiin a zirna in, Sawrkar sikula a thil zir thin zawng zawng kha a hnu kum engemaw zata indona ropui tak, a hneh theihna bul a nih thu mawi takin a sawi a. Hei hian zirna leh zirna in pawimawhzia a tarlang chiangin, kan inzirna hmun hi kan damchhung nun leh hun hmandan hriltu pawimawh tak a ni.
Sikul ka kal tantirh atangin chhungkaw dinhmun harsatna avangin sawrkar sikul zelah kalin, kan hun laia High Sikul, Pawl 7-10 ka zirna Govt. Gandhi Memorial High School, Champhai, kan Headmaster Pu Thanseia leh kan zirtirtu zawng zawngte chungah hian ka lawm nawn fo thin a. Thlan ka thlen ni thlengin an laka ka lawmna hi a chuai lovanga, ka bat hi rulh sen chi pawh a ni lo. ‘Mihring thinlunga lut ngai lo…’ tih angin Zirtirtu nih hi ka tum leh ngaihtuah ngai loh a ni chungin ka hna hmuh hmasak a ni a, kum hnih thum thawh tumin ka lut ve a, Zirtirtu ka thawh ve tirh hian High School-a min zirtirtu Pi Lalhrimi Sailo te, Pi Thanghumi te, Pi Lalrinkimi leh Pi Rokimi te nen an kaihhruaina hnuaiah Govt Mizo H/S ah hian kan thawk ho leh a, ka vannei hle. Tun hnu, pasal fanau neia hna ka thawh hnu thlengin kan Headmaster khan min la hre ve a, a hminga lehkhabu ka ziah kan khawr pum ve te hian min lawmpui em em thin a, ka lehkhabu ziahte hi complimentary copy ka pe ve zel thin.
Kha sikulah khan kan zirlai bu bakah kan zirtirtute nun leh zirtirnaah khan nun entawn tlak tak tak, vawiin thlenga ka tangkaipui ka hmuin kan zir thin. Zingah leh chhunah sikul dar rik dawn atangin kan Headmaster kha gate-ah dingin, ring tawka kut beng chungin tlai apiang chu a lo auva, ‘Lo tlan rawh u, kan la nghak che u a nia’, ‘nangmahni chauh a ni kan nghah ni’, ti tein a hui nghal vut vut a, tlai kha a zahthlak a, sikul naupang leh zirtirtu tlai an awm ngai mang meuh lo. Sikul naupang harsa tak, ei in zawn paha lehkha zir ve duh si kan ni hlawm a. High sikul kan kal chhung zawng khan a lo berah kar hnih khat vel chhung tal kum khatah tum thum, buh phun, hlo thlawh leh buh sengin chawlh kan dil thin. Dilna kan ziah kha keimahniin zirtirtu/headmaster hnena thehluh tur a ni. |ulna avanga chawlh kan dila, biak an nawmzia leh zirna lama hnufum phah nana hmang lo hram tura min fuihnate avang khan chawlh lak kan hreh em em thin.
Kan sikulah khan Zirlai bu chauh kan zir lova, nun dan tha tam tak kan zir bakah, hmeichhia leh mipate’n Graft teacher kan nei ve ve a, kar khatah chawhnu period-2 kha kut themthiam zirna hunah kan hmang thin. Hmeichhe ho min zirtirtu Pi Zami zaidamzia kha ka ngaihtuahnaah a awm fo, Hriau thil, La phiarfung ken dan atanga zir tanin, puan thui par dan chi hrang hrang, cross stitch, la phiar design hran hran te, naute kawr thui te, puan tah, puan zeh, khiangkawi ipte tah te chenin kan zir thin. Mipa lam chuan thiam hnang leh hmanrua chi hrang hrang stool, bawlhhlawh ruhna, dawhkan (carpentary works) siam an zir thin
Khang kan zirte kha high sikul kan kal lai la la atangin kan tangkaipui a, lukham case te thuiin mi kawr phiarah te kan inhlawh a, kan pocket money chu kan intum nghal ve der. College-ah pawh mahni kawr hak mai mai tur thui te, mahni kawrlum leh sawl phiartein kan intum ve. Kolkata-a BD ka zir ve lai pawhin tlangmi awm ve te kawr, hriau ngata thui sakin ka inhlawh ve thin. Pasal fanau neih hnuah hlei hlei a lo tangkai, fate kawr thui leh phiarah kan intodelh vek a ni. Kan harsat deuh lai phei chuan khiangkawi ipte tahin ka inhlawh a, kan bazarna a tum ve vek a ni. Sawrkar hnuaiah hna thawk lo mah ila ka sikul kalna avangin thawh tur ka hmai ka ring lo thin.
Kan sikulah khan intihsiakna chi hrang hrang, debate, extempore speech, solo, fiamthu leh recitation a awm thin a, drama te pawh kan chang thin. Sikul hotu leh ram hruaitute lo kal changin Mizo la deh dan leh thiam hnang chi hrang hrang siam te naupangten kan entir bawk thin, chu chuan kan thiam vek tih a tilang. Sikul naupang zawng zawng khan khuallam, sarlamkai, cheraw, tlanglam te kan thiam vek bawk a. Chu chuan mahni hnam lam thiamna mai bakah mahni hnam thil ngaihsanna, ram leh hnam hmangaihna kawnga kan rilru putdan thui tak a siam a ni.
Vai ram (State dang)a college kan kal ve hnuah pawh kan thalaipuite hnam lam zirtirtu min nihtir nghal ngawt a, chu chuan mahni inrintawkna thui tak min siam a, mahni hnam tihdan kal hmang hriate hi an hniam tak tak thei lo a lo ni. Pasal ka neih hnua Karnataka state-a kan awm lai pawh khan Inter cultural day hman dawn tein Mizo thalaite kawhhmuhtu niin kan hnam thilte kan entir ve theih phah bawk. Ka thawhna sikul pathum bakah sikul danga vai naupang (tleirawl) te cheraw kan dan zirtir te kha, pawisa hmuhna a nih chu thuhran, a nuam danglam ve hrim hrim. Heng Mizo hnam lam leh tihdan hlu tak tak ka zirna G.GM High School chungah hian lawmthu ka sawi awl lo thin.
Kan High sikul kal lai nite khan he zirna ina zirlai bu bak heng kan zir zawng zawngte hi hetiang takin a pawimawh ang tih kan hre lo chang a ni lo, kan ngaihtuahnaah a awm chhin ngai lo. Mahse vawiin thleng, ka dam chhunga keimah mai ni lo, kan tu leh fate tan pawha hlu, pawimawh em em min lo hnutchhiah teuh mai a ni.
Tunlaia kan zirnaah chuan, zing, chhun, tlai leh zan zawng zawng hi zirlai bu (text book) chauhin a luah a. Text book leh syllabus-in a huam chin chauh thiam em em turin kan inkhalh a. Top ten-ah emaw, distinction-ah emaw pass thei tura zirlai bu chauh hmanga kan inzirtirna hian mitlaw lehkhathiam kan chherchhuak ruih mai dawnin ka hre thin. Examnaa pass that chu a tha e, a pawimawh ber erawh chu mithiam hmantlak nih hi a ni. Zirtirtu leh mithiam zawkte thluaka exam beih hi kan tihtawp a ngai ta!
Zirna tha, Sikul tha kan teh dante a dan tak avangin keiin zirna sikul tha nia ka hriat, ka tehnaa ka dahsan em em kan sikul ang te hian tha tih an hlawh zo ta lo a ni ang e. Kan ramah hian khatiang sikul kha hmuh tur a awm ta lova, kan fate kal nan duh mah ila kan hmu tawh rih lo. Hnam dang tawng thiam te hi a hlu e, a hlu ber chu kan ni tin mamawh zir chhuah a, kan zir thiamna te tangkai taka hman theih hi a ni. Tuna kan zirna kalpui dan hi chu naupang tan phurrit, sikul kal leh lehkhazir chu thil phurawm ni lovin phurrit, ninawmah kan siam ta. Hei hian an hriselna, an rilru lam tan chena pawi anxiety, stress leh depression hial thlenna a ni thei thin. Naupangte hi khawngaih mah ila kan zirna tha tehna a nih avangin Zirtirtute pawh kan tanga, naupang kan nawr ve lo thei lo, siam that (reform) kan ngai mang e.
Sikula ka thawh ve chhung pawh hian School thatna turin mithiamten an duan, policy tha, phurawm tak tak eng emaw zat kan Sawrkar hnuaiah kan hmang ve tawh a, State dangin an thatpui te hi engvanga thatpui ve lo nge kan nih ang? tih hi ka ngaihtuahna a luh ngut ngut chang a tam. Tunah hian New Education Policy (NEP)2020 hmang turin kan inbuatsaih a, He Policy thar hi Govt. GM High School-a kan lo zirdan ang kha a chipchiar, hnam dang tawnga dah danglam deuh a ni berin ka hre thin. Zir thiamna hmang thiam a, kan ram hmelhmang tidanglam tur hian kan zirna hi tan i la thar ang u.