B. Lalthangliana
Chhinga Veng, Aizawl
Kum 1894-ah Pu Buanga (J.H Lorrain) leh Sap Upa (S.W Savide) te chu rawngbawl turin Mizoram an lo thleng a, kawng pawimawh tak takah bul an tan a. Kum 1897-ah Zosaphluia (D.E Jones) a lo thleng leh a, kum 1898-ah Zosapthara (E. Rowlands) a lo thleng ve bawk. An hnua lo thleng zelte chu sawi lo mai ila. Heng hun lai hian Mizo te chu an nunphung, khawsak dan, silhfen leh ei leh in kawngah an la hniam hlein a rinawm.
Nunphung, khawsakzia, inchhung khawsak dan leh kawng dang danga in anna leh inhnaihna nei ngai reng reng lo Sapte chu Mizote zingah rawngbawlin ringtu an siam a, Kohhran an din a. Eng chen nge Mizo culture leh tradition te Kohhranah seng luh tha ang a, eng engte nge pawmpui tha ang a, eng chen nge zui tha ang a, an rilru tina loa engte nge hnawlsak dik ang a, Kohhran lo awm zel tur tanna tha lo leh hnawk tur ni ang tih te hriat thiam leh thliar fel Zosap hmasate tan a harsa em em dawnin a lang a. Chutiang karah kohhranah Mizo culture engte nge inphum tih sei lutuk loin i lo zir teh ang.
1. Inkhawm Tam: Zosapten an rama an chin ngai hauh loh Mizoramah Kohhran inkhawm kar khatah vawi nga(5) an ruat a (Kohhran hmeichhia, K|P leh Pa Valai dah tha ila). Hetianga inkhawm tam hi hnam dang Kristiante zingah an vang hle awm e.
Hei hi a chhan nia lang chu, Mizote chu mahni in chhunga awm tlem tak, paho chu Zawlbuk leh puma inkawmho ngain^, tlangvalte lah zawlbuk a riakho leh khawhar ina riakho thin, mahni ina awm tlem tak, naupangte pawh ram kal leh lui kal ching em em an ni hlawm a, paho thenkhat lah zu inhoa hlim taka inkawm thin an ni bawk.
Hetiang hi vantlang nun a nih a vangin, ring tharte chu hrilhhaiin an khua a har bik ang a, hrehawm an ti ang tih hlauin, an khawtlang nun nen inmilin biak ina inkhawm tam an rel ta a tih theih awm e.
2. Hla Hril: Pi leh pute khan chai nikhuaah te, chawngchennaah te leh zu hmunah te l^m pahin hla an hril thin a, a hlawma sawi nan Tlar hnih zai leh Tlar thum zai timai ila; phuah tharte pawh an hril zel a, an sa nghal zel bawk.
Chu chin dan chu Kristian an nih a, an zai tui zual chuan an hril sup sup thin a, zaikhawmnaah phei chuan hril ngei tura ngaih a ni a. Tunah phei chuan biak ina zaikhawm hla sak tum phei chuan hril ngei tura ngaih a ni ta.
3. Khuang: Chainaah te, Chawngchennaah te leh zu hmunah te khuang hi an hmang tangkai hle a. Eng hun laiin nge khuang hi pi puten an neih tan hriat theih a ni meuh lo na a, thawnthu pakhatah chuan pi pute Khampat vela an awm laiin Khuang an sawi tel tawh a, a hmanlai hle.
Kristian hmasate khan biak inah leh zaihonaah khuang hi an hmang ngai lo a. A chhan hriat a har hle a. Rorelnaah hman loh tur tih sawi leh rel hmuh tur a awm lo. Mahse Zosapte huvang kha a lian em a, zu hmuna hman tangkai tak a ni si a, an duh loh ringin Mizo Kristian hmasate khan zaihonaah leh biak inah a la lut lo niin a lang. Amaherawhchu kum 1914 bul lamah erawh chuan Nisapui leh Zanlawn khuaah te chuan kohhran zaihonaah khuang an hmang a. Harhna runpui tum thumna, kum 1919 July thlaah chuan Mission veng biak in pawh khuang lak luh a ni ve ta a. Mizo culture-a nghet taka bet tlat khuang chu Pathian fak nana hman a lo ni ta a. Zosapte pawhin Mizo culture-a hmun laili chang ve tlat khuang chu Pathian fakna hmanruaah an pawm ve taah dah ila a sual awm lo ve.
4. Inneiha Man Inpek: Hmasang atangin hmeichhe man an lo inpe thin a. British-in an awpa tangkaa an inpek hm^ daih pawhin sial emaw, d^r emaw, hmanrua emaw inpein an innei thin tih kan hria. Zosapte khan pi pute huna Mizo inneih dan kalhmang kha Kristian inneih danin an thlak vek naa man leh mual inpek erawh chu an hnawl lo. Mi tlem deuh ringtu an nih tirh khan, Sap tih dan zuiin tlem deuh chu man pe loin an innei ve a. Mahse a ding khawchhuak (survive) lo a. Hmeichhe man pek Mizo culture chu Zosapte pawh khan an pawmpui ta zel mai niin a lang.
5. Hmeichhiain Mipa Kohhran an zawm: Pi pute hunah khan chi (clan) tin khan sabiak an nei hrang hlawm a. Nupui zawn khawngah pawh an sabiak anpui, dawisa kilza thei an zawng tlangpui a. An sabiak anpui lo nupuia neih chang a lo awm a. Chung hunah chuan thangtharte tana mak tih em em tur a awm. Chhungkuaa pa berin a mo chu, “ An sa hmeh dawisa chu, kha uipui, sa hi ei ve rawh, ” tiin an pe ve thin a. He tawngkam hi hmusit vang emaw, hnuaichhiah veng emaw ni loin, duhsak vanga hmang a ni zawk. Hmeichhiate hian an pasalte sabiak kha an zui ve mai niin a lang.
Tunlaiah phei chuan Mizote zingah Kohhran hrang hrangah kan awm ta thluah a. Kohhran hranga awmte an inneihin sawi fel leh sawi thar ngai miah loin mipa Kohhranah awm nghal mai tura ngaih a nitlangpui a. Chu chu pi pute huna an nunphung an zui zelna pakhat a ni a. Zosapte pawh khan an pawmpui thlap tih theih a ni.
6. Krismas Ur Lawk Zana Tlaivar: Nula leh tlangvalte tan pi pute sana hun hlimawm ber pakhat chu Chawngchen Thingfar zan hi a ni awm e. Tlaivar ngei ngei tur a ni a, tlaivar lo chu a tuka Chawngchenah an tel ve a rem lo.
Tun hma deuh kha chuan Krismas ur lawk zanah tlaivar turah an ngai deuh tlat a, tunlai pawh hian mi thenkhat chuan tlaivar turah an la ngai mai thei. He ngaihdan hi pi leh pute huna Chawngchenna Thingfar zana tliaivar ngei tura an ngaih Mizo culture khan kan hriat loh hlan hian min la tuam a, min la khuh zelah dah ila, a sual lutuk dawn em ni? Chu chu Zosapte pawh khan an hnial bik lo awm e.
7. L^m: Hmakhawsang atangin pi pute khan l^m an lo ching tawh a. Chiang deuh hleka kan hriat theih chu L>n tlanga pi pute an khawsak lai, Suaipuiah chaia an l^m kha a ni a, chu chu kum 1450-1550 AD vel a ni mai thei. Heng hun hma daihah pawh eng l^m ber emaw chuan an l^m awm e. Lam hi Mizo culture nghet tak a ni.
Mizorama Harhna kum 1906-a lo thlen atang khan Kohhranah L^m an ching tan a. He harhnate hian Mizoram chauh a tuamlo a, Chin state hmar lam Tedim bial khaw thenkhatte pawh a tuam a. Mahse American Baptist Missionary Rev. F.O. Nelson-a chuan a pawm thiam lo hle a. Harhna changtute chu kum1948 khan a Bangla-ah a ko a, a sawipui a, an inrem thei lo a, Tirhkoh Hrangthuama leh Nunthanga te chu a chawlhtir a, Falam biala Kohhran 40 lai pawhin an chhuahsan a ni.
Kawlphai Mizo zinga kum 1951-1958 chhung rawngbawl England Methodist Missionary Rev. E.H. Nicholson chuan a report-ah hetiang hian a sawia, “… Mizote chu Wales Presbyterian hrin an ni a… hnam dang tih dan entawn lova an hnam ze mila inkaihhruai an ni… an khawtlang nunah lam sakhuain hmun a luah a ni. An rinna pawh mi dang hnena puang chhuak zung zung mi an ni, hei hi an duhawmna pawh a ni. Mahse an phur lutukna hian harsatna a thlen ang tih a hlauhawm hle… harh tharna ngaina mi an ni a… inkhawmnaah khuang an vua a, mipuiin kut bengin hlim takin hla an sa a, a thente chu hma lamah an l^m chhuak a, an hla sak chu an la nawn leh thin a, ‘Haleluiah’ tiin an au chhuak a, hla sak tawpah Thuhriltu a ding chauh thin a ni… an tilutuk tur erawh chu ven a tul…” a ti a ni. Rev. E.H. Nicholson-a report hi ngun deuh hlek a kan en chuan mak a tilam deuh chuan a lang a, mahse thui fe chu a hrethiam a, a pawmpui bawk awm e.
Zosapte kha chu,Wales ramah Harhna chang thin an nih vang a ni mahna, an hrethiam em em a, an tuipui a, Harhna vang a Mizo hla thar kum 1920 vela phuahte pawh tha an ti a. Mizo culture hrula lo chhuak L^m te pawh i-he loin an pawm tih theih awm e.
8. Upa Nghet Neih: Hmanlai atangin Mizo lalte khan an rorelpui turin Upa an nei zel a. Chung Upate chu an theih chhung emaw, an dam chhung emaw an thawk a, chu chuan khawtlang a sawh nghetin a tizahawm em em a, Mizo culture nghet tak a ni.
Zosapte khan Mizo culture an zir ngun viauin a hriat a. An rama Kohhrana an tih ngai miah loh chu, Mizo Kohhran lo awm zel tur tan tha tura leh ngelngheh deuh deuh nan, Mizo culture-a kumkhuaa nghet taka an lo neih ‘Lal Upa’ zulzuiin ‘Kohhran Upa nghet’ neih dan an lo duangah dah ila, a sual awm lo e.
Synod inkhawmpui han thlir ila. Palai thenkhat chu thingtlang khaw t> deuh emaw, khaw chengkar deuh emaw atanga Palai, an hmel ena f> deuh fap, ni sa em thin, thawmhnaw man to leh nalh deuh pawh inbel lem lo, thutna tha leh langsar pawh chuh lo, inthlahrung hmel deuh taka a kil deuh chuh thinte hian mit an bik riau a. Hengte hi Kohhran neitu leh humtu, Kohhran thatna chu ka thatna, a chhiatna chu ka chhiatna tithiau, Kohhran fahrah lai pawha z^m lo leh tha thlah ve ngai lo leh Kohhran tinghettu an ni a. “Khawvel hmun dangah dam chhunga Upa nghet nei hi an awm ve em?” tia ka zawh chu Rev. Dr Lalchhuanliana min chhanna chu, “ An awm ka hre lo,” tih a ni.
Zosapten Mizo culture anga Upa nghet neih an lo duanga an hmang zui zel hi a fuh takmeuh a. Vawiin thelng hian Mizo Kohhranten kan chhawrin kan tangkaipui ti ila, kan pawm tlang thei awm e.
Mizo culture thenkhat, Kristian inkaihhruaidan leh Bible nen inkalh lo chu Zosapte khan an pawm a, ngaihnathiamna nen an pawmte pawh awmin a lang.
Hengte hi tlema langsar deuh kan han thur chhuak mai a ni a, kimchang deuha zir tham a awm mai thei a, mi thiamten awmze neia an zir chhuah hun a nghahhlelh awm hle.