Centenary C. Lalzahawma
Zotawng thlûk chungchángah mi thiamte ngaih dàn a inang lo va; nimahsela, Zotawng thlûk dik tak erawh a awm tih kan hriat a tha àwm e. Holy Bible-ah chuan thlûk pakhat ‘thlûk tla hniam/ri kuai (falling tone)’ hmanna chauh hi hmuh tùr a awm. He ‘thlûk tla hniam’ hi mi thiam hmasate pawm dàn ber pawh a ni.
Chutih rúal erawh chuan, ziaktute zínga mî hriat hlawh leh mi hmingthang tak takte’n Zotawng thlûk hman dàn chungchángah eng nge an ngaih dàn tih leh eng nge an sawi tih erawh kan ngaihtuah tel a tha àwm e.
Ziaktu lar leh rópui James Dokhuma chuan, “Mizo tawng hi tawng danglam tak, thlûk bîk riau nei, thu mal thuhmun pawh a thlûk avànga a kawh awmze hrang daih thei a ni a. A thlûk dàn hriat hnuah a awmzia a chiang chauh a ni. Chu avàng chuan hnam dang tán phei chuan Mizo tawng thiam tak nih a harsa hle,” tìin a sawi a. Rev. Z.T. Sangkhuma paw’n, “Mizo tawng hi, tawng thlûk nei (tonal language) an tih zínga mî a ni a. Thu mal pakhat pawhin a thlûk dàn azirin kawh chi hrang hrang a nei thei a; chu chuan tawng bung hrang (Parts of speech) pawh a awmtír thìn. Mizo tawngah chuan tawng thlûk ri hrang zawng zawng chu chi 6 lái a ni,” tìin a sawi bawk. Tin, Mizo tawng Grammar bu leh Dictionary rin tlák tak síamtu Remkunga chuan, “A tlángpuiin kan lam rîk dàn hi chi hrang hrang palí a ni thei a, chûngte chu- ri sáng phei te, falling intonation te, rising intonation te, ri hniam te hi a ni,” tìin a Mizo tawng Dictionary, 1992 kuma a chhuahah chuan a sawi vè thung.
Hêng mi thiam hmasate thu sawi atang hian Mizo tawngah tawng thlûk pakhat chauh a awm lo tih a tichiang àwm e. Mahni ngaih dàn chauh dika kan inngaihna hian mi dang, ngaih dàn dik leh tha zâwk neite kan hmuh dàn a dik loh phah theih avàngin ngaih dàn sìam chin tâwk kan hriat a pawimawh hle.
Tin, Zotawng thlûk tùnláia kan hman dàn mawlh hi kan ngaihtuah chìan a tha mang e. A bîk takin páwl (party) mî leh sâ (tih bîk awm lo) ten social media lamah Zotawng thlûk kan hman dànah kan fimkhur a pawimawh hle. Kan thuziah tawi te tèah pawh kan ziak dik tâwk lo fo. Mi thenkhatte chuan kan duh duhnaah a thlûk hi kan dah tawp tawp ni berin a hriat.
Mizo tawng thlûk hmanna tùr thu mal a awm reng rèngin kan lam muang deuh tlángpui thìn a, a thlûk awm lohna thu mal-ah erawh chuan kan lam rang tlángpui thìn. Tin, modified rí-ah reng reng thlûk hniam hi hman a ni thìn a. Thlûk hniam (low tone) chhinchhiah nán ‘a àwna thài, vei lam sáng, ding lam hniam (à) ‘ hi hman tùr a ni. Sawi tawh angin thu mal pakhat lekah pawh sentence azirin thlûk hran a neih theih avàngin thu mal zawng zawngah a thlûk inang vek a hman theih loh a ni.
Mizo tawngah chuan vowel chunga thlûkna chi hrang hrang kan dah (diacritics) leh ‘t’ hnuaia chhut (t) te hi an ni a; mahsé, tùna kan hman tlángláwn ber chu ‘thlûk tla hniam/ri kuai (falling tone)’ hi a ni. ‘Diacritics’ tih awmzia chu hawrawp danglamna chhinchhiahna nei emaw hawrawp chungah emaw a hnuaiah emaw a lam rîk dàn tùr chhinchhiahna tihna a ni. Hêng Zotawng thlûkte hi a ri sei leh a ri tàwi chî a awm leh a, vowels-te hian lam dàn sei (double/long vowel) leh lam dàn tawi an nei theuh bawk. A thlûk hmanna dik tak hriat chìan a nih loh phei chuan ziah sual a awl a, chuvàngin ‘thlûk tla hniam/ri kuai (falling tone)’ hman mai hi a that cháng a awm fo.
Eng pawh ni sé, thu mal thenkhata a thlûk dah dàn leh mi thenkhatin kan hman pawlh fo thín thu mal thenkhatte tár lang ila a tha àwm e.
Thlûk hniam (Low tone) hmanna thenkhatte : Ànchhia, ànchhedawng, ànchhe lawh, a chepa kài, a hauhûk kài, aw chhìa, aw khùr, awm dàn, aw nèlawm, aw lài, bànsan, bàn zái rél, bàn hnan, bàn dár, bàn hun, bawhchhìa, bathlàr, chak làwm, chàu, chan chhìa, chan thà, chanchin thà mi tin tán, dah sàn, dai kàwm, dai tàm, dài tlà, dài fím, en dàn, eng hù, eng he hù, èi bâng, faksèl, faksèlna, fanghma no èi, ngaih dàn, ngaih sàn, ngaih thà, ngaihzàwn rawn, rah tlàn, ràicheh, rài kawr, tàmchhàwl, tàmchhuah, tàmdawm, tàmhnèm, zirlai tithà chàwimàwina, zùam záwng, zùam sùal awl, zui rù, zu rùi, zùnléng, zùnzâm leh a dangte.
Thlûk sáng (High tone) hmanna thenkhatte : Arsi êk kái, atán, âtthlák, báng hma, báng tlai, báng lovin, bat tlák (ba rùl fel), bat húai, beidawn thlák, beisei sáng, beihpui thlák, bél bâwm, bél vawtu, bél chhúng sâ, belh tlák, chákawm, chákkhai, chaldár, chaltlái, dái hmasatu, dáikal, dáipâwn, dái kawngkhàr, dái kil kár, entawn tlák, enthlák, fak máwi, fakna hla máwi, fak tlák, ngai sáng, ngaizáwng, hmasáng, hmathlák, hman tlák, léng bó, léng lèn âr, léng hàwn âr, ráltlân, ráltlànte, tawng tualléng, zahthlák, zah tlák, zah tlák loh leh a dangte.
Thlûk chho/ri láwn (Rising tone) hmanna thenkhatte : A bang, a dung leh a vang, awl te, awl te te, chang fuh, chang rei, chang rù, chang hlawhchham, dáwn tawi, din tìr te, din tirh te, hawrawp te, herh kawi, hlam tawi, hmai bàl, hmaifang, kàl pel, kài kawi, kài tawi, kàng bang, làr àwm reng, lehpel, mi changkang, nau pai, nuih seih, nuih za, nula chhai, nuthlawi, pathlawi, rawlthar, reng reng, reng rèngin, sa pel, sa peltu, sang khat, sang hnih, tleirawl, zang te te, zângkhai, zam chhia, zam lo, zam rù, zàwi te, zàwi te te, zàwi te tèin, zawhte leh a dangte.
Thlûk tla hniam/ri kuai (Falling tone) hmanna thenkhatte : A then a zâr, a sûr a sâ, âwm khauh, âwm nâ, âwmvêl, bâwm zawn, bâwr thà, bâwr vêl, belh khâwm, bial zîm, bu zâwl, buh leh bâl, chhêk khâwm, chhêm léng, chhêm alh, dawl rêp, dâwl zo, dâwl zo lo, dâwt thu léng, fuan khâwm, fuih phûr, ngâwichàwi, hâi ang tar, ha hîpin, inpêkna, maipâwl, mei chhêm, nulât tlangvàl, nupa tâng then, phâk bâk, phâk tâwk, sât hlíam, thilpêk, thingfâk, tâng nêm, tâng bèl, tâng dang bèl, ûm bó, ûm phà, ûm phâk, vûr ram, vûr tlà, zêp rûk nei, zêp rù, zêp zo lo leh a dangte.
Thlûk sáng sei (ä) hmanna thenkhatte : A nui säng a, chhamhlä, dinhmun säng zâwka dintír, kàlphung langsàr züalte, chhiah säng zâwk chàwitír, mi inzir säng tak, tùanthü leh a dangte.
Thu mal pakhat ni si; mahsé, a sentence azira a danglam theih dàn ‘pawl’ tih thu mal hmang hian entírna han pe ila. Kohhrana inpàwlhona chu inpêkna rah a ni. Anglican kohhran chuan Inpàwlna Thianghlim (Holy Communion) an ti. He sentence pahniha ‘pàwl’ thlûk hmanna hi thlûk hniam (low tone) a ni. Mizo Zirlai Páwl (MZP), Pang Zirlai Páwl, Mizo Hmeichhe Insuihkhâwm Páwl (MHIP). Heta ‘páwl’ thlûk hmanna erawh thlûk sáng (high tone) a ni. In maipâwl min pêk kha kan ei a, a tui khawp mai. Vàn dumpâwl màwizia ka hmuhin Síamtu [Pathian] rópùizia ka hmu! He sentence pahniha ‘pâwl’ thlûk hmanna erawh thlûk tla hniam/ri kuai (falling tone) a ni. He ‘pawl’ thu malah hian thlûk pakhat thlûk tla hniam/ri kuai (falling tone) chauh hi hmang vek ila a lam rîk dànah a dik thei lo tih kan hre thiam mai àwm e.
Tin, he thu mal ‘khan’ pawh hi a sentence azirin a hmanna hrang hrang a awm thei bawk. Mî hnìal khàn dàn tùr a hre hrep leh nghâl. Heta ‘khàn’ thlûk hi thlûk hniam (low tone) a ni. Tùn hma atang khán ka haw sa hrim hrim a. Nimin khán bazarah ka hmu che a; mahsé, ka be hman lo che. He sentence pahniha ‘khán’ thlûk hi thlûk sáng (high tone) a ni. Hnam dang lo ertu deuhte khân huatna rilru nèn ‘Duhlian tawng’ an ti a, chuta tang chuan a pu hlen ta nìin an sawi. Mita hmutute khân an sawi a, a dik ngei pawh ka ring. He sentence pahniha ‘khân’ thlûk hi thlûk tla hniam/ri kuai (falling tone) a ni. He ‘khan’ thu malah hian thlûk pakhat thlûk tla hniam/ri kuai (falling tone) chauh hi hmang vek ila a lam rîk dànah a dik thei lo tih kan hre thiam mai àwm e. Hêng kan sawi bâk tam tak hi sawi tùr a awm a, tlém tê tala mi nâwlpuiin kan tangkàipui theih beiseiin kan han thâi lang a ni.
Zotawng thlûk hman dàn dik leh dik loh hi belh leh paih anga a chhànna dik tak chhut chhuaha ziah dik chat chat theih ni lo mah sé, a thlûk dik tak erawh a awm ngêi a ni tih hi hai rúal a ni lo.