Site icon The Aizawl Post

‘El Nino’

By H.Lalsangliana
Hlimen

Khawvel sik leh sa inlumlet hian, kan ni tin nun, ei leh bar zawnna kawng thlengin min nghawng avang leh a ken tel khuarêl chhiatna kan tawh thin avangtein harsatna leh buaina kan tâwk nasa thin hle a ni. Hemi kawngah hian, mihringin kan insiam chawp chhiatna chu sawi loh ah lo dah ta ila, khuarel harsatna lo thleng thin zinga pakhat Spanish tawnga ‘El Nino’ an tih mai hian, kumin 2023 hian engtiang chiahin nge sik leh sa a rawn khawih danglam theih ang tih leh he thil avanga India ram a nghawng tel theih dan te mai bâkah, ei leh bar a la intodelh ve lo, kan mamawh tam zawk State dang atanga la lût keini Mizote ah eng angin nge nghawng a neih theih ang tihte i han thlîr ho dawn teh ang.
Eng nge ‘El Nino’ chu a nih rêng, engtin nge India a nghawng theih ang?
El Nino/Southern Oscillation (ENSO) tih hi awlsam leh tawifel thei ang bera sawifiah dawn chuan, Equatorial Pacific Ocean-a tuifinriat tui chung lum, thli-in West Pacific atanga East Pacific lam hawia a len pheiin, sik leh sa kalphung pangngai a rawn thlâk danglamna a ni tiin sawi ta i la, a chiang thei mai awm e. He sik leh sa inthlâk danglamna lo thleng mai thei hian, khawlum lehzual a rawn thlen tura ngaih a nih bâkah; ruah tui tlâk dân nasa takin a ti tlahniam thei ta thîn a ni. Chûng zingah chuan, India ram pawh hi a tuar nasa thei tur zingah telin, Ministry of Finance lam te pawhin, El Nino effect vânga khawkhêng hi a thleng a nih chuan, agriculture lama thar chhuah a tlêm phah thei dawn a; chu mai a ni lova, mamawh thil hrang hrang man thlengin a ti to chho thei ang tiin a sawi chhuak hial a ni. Union Health Ministry lam pawhin, khaw lum zual, March atanga May thla chhûng hian thleng thei a nih avangin, mi tinte inrâlring turin thu a chhuah phah hial a ni.
He sik leh sa inthlâk danglam hi, chawh ruala kum 2/5 dana lo thleng thin a ni a. Chu miin a ken tel chu khaw lum zual leh khaw khêng te hi an ni a; chu chuan nghawng a neih danah nasat tum a nei ta thin a ni. Emkay States Report atanga a lan danin, kum 1991, 2002, 2004, 2009, 2015, 2019 ah te khan, kum dang aiin khua a khêng nasa zual a. Kumin 2023 ah pawh hian, nasa deuh taka sik leh sa in nghawng a neih theihna chance hi 62% vel niin US National Oceanic and Atmospheric Administration (NOAA) chuan a tarlang a ni. Research Gate-in a tarlan danin, India ramin thlai a thar chhuah 60% hi ruahtui leh tui kawng (irrigation) châwma innghat a nih avangin, heng sik leh sa inthlâk danglam avanga khaw khêng hi a thleng a nih chuan, tui indaih lohna avangin harsatna lian tak a thleng thei dawn a; chu chuan thlai leh thei thar chhuah kawngah nghawng neiin, ram pumah buh leh bal thar chhuah a ti tlêm ang a, chu chuan khêl lova a ken tel, thil man sang (inflation) chu ram mipui nghawng khawpa nasain a thlen thei dawna ngaih a ni.
Climate change-in Mizoram a nghawng theih dan hi ngaihthah chi a ni tawh lo.
Tlâng ram boruak la nuam tâwk taka cheng kan nih avang hian, sik leh sa inthlak (climate change) hi mipui nawlpui hian kan ngaih sak lutuk lo in a lang a; amherawhchu, kan ramah hian, kan chheh vel environment kan tih chhiat chhoh zêl avanga kan tawrhna langsar tak mai, awlsam tea kan inkawhhmuh theih zinga pakhat chu, kan tuihna neih te an kang chat nasa ta lutuk hi a ni. Mizoram mipui tam zâwk tena kan rinpui ber Tlawng lui hi, kum khat chauh pawh khua han khêng sela; a kang chat a ni der mai dâwn a, a fintu luite tam tak an khawro tawh avangin, tui inchuhna nasa tak a thleng ngei dawn a ni. Ei leh bara intodelh kan hotuten min tiam lah kan la hlat hle mai si a. Kan ni tin mamawh kan lâk luhna heng khuarel harsatna, tuilian emaw khaw khêng nasa tak emaw an tâwk a nih chuan, keini an thar chhuah ringa khawsa te chu a tuar nasa ber tur zinga mi kan ni ve nghâl dawn a ni. Heng khuarel harsatnate hi, na deuh taka tâwk ve thei reng kan nih avangin, Assam panna kawng a pin thut avanga tâm thei mai tân chuan, ngaihtuahna thui tak sen a hun ta hle mai.
El Nino avanga khuarel chhiatna langsar deuhte
El Nino vanga khuarel chhiatna lo thleng tawh zinga langsar leh lian tham ber chu kum 1997-1998 kuma thleng kha a ni a. Khawvel ram hrang hrangah tuilian, khawkheng, kangmei, thlipui (cyclone) te a lo thleng a ni. United State Agency for International Development (USAID) in a chhinchhiah dan chuan, khawkhêng nasa tak mai hêng ram: Papua New Guinea, Guatemala, Ethiopia-ah te thlenin; chu thil thleng avang chuan, mi maktaduai tam takin tui thianghlim in tur an tlâkchham phah a; khaw ro lutuk avangin an thlai thar chhuah nasa takin a ti tlahniam bawk a, chu chuan tâm a thlen bawk a ni. Hetih mêk lai hian Uruguay, Paraguay leh Somalia ramahte chuan, tuilian leh thlipui an lo tuar nasa hle mai bawk a; mi nuai tam takin an in leh lo an chân a, sikul leh kawng te tichhiain, Somalia ram phei chu tuihri, malaria leh dengue natna ten a tibuai zual nasa hle a ni. Khaw ro lutuk avangin Indonesia leh Columbia ramah te erawh kangmei nasa takin a thleng a; ramngaw tam tak tichhiain boruak chhia tam tak kangmeiin a tihchhuah avang hian, boruak bawlhhlawh a leng nasa hle a, chu chuan thâwk lama harsatna mi tam tak ah a thlen phah bawk a ni.
Kum 1950 atang khân India ram hian khawkhêng nasa bik tak vawi 13 a tâwk tawh a. Heng zinga vawi 10 chu he ‘El Nino’ sik leh sa inthlâk danglam vang hi niin mithiamte chuan an chhût a ni. Kumin hian kan tawng na ang nge na lo ang tih erawh chu khuarel thil a nih miau avangin, thui tak han sawi lâwk theih chi a ni lo a, eng ang chiahin nge nghawng a neih ang tih pawh hi mithiamte pawhin sawi lâwk harsa an ti rih a ni. Kan chhehvel environment kan tih chhiat nasat tawh avang erawh chuan, heng harsatna lo thleng thei te hi kan hmachhawn dan a na tulh tulh dawn tih erawh chu zawlnei puan sak kher kan ngai lovin kan hrethiam tlâng tawh turah i ngai phawt mai teh ang.

Exit mobile version