Site icon The Aizawl Post

TUNGE EI RU?

By Dr. C. Lalrampana

A KAMKEUNA
Hla phuah thiam Pu Zakunga’n sap hla atanga a lehlin “Lalpa sum ka ngainep a, Rangkachak tangka nen” tih hla hi uar tak leh tui takin, khuang te leh khuangpui nen lãmin, lemlãwi, phenglãwng, tingtang, rimawi chi tin reng leh sakbutte nen si hluam hluam khawpin han sa teh chiam thin mah ila; sum leh pai zawng kan ngainêp tak tak thei lo a ni ngei ang, mimal, chhungkua, pawl, Kohhran, sorkar, vantlang sum eiruk thãwm hriat tur a tam hle thin. Chuvangin, he hla tha tak mai hi sa tlak lovin kan sa fo thin niin a lang. A nih loh vek pawhin nunpui tak tak duh si lovin tha awm taka lang siin hrawk bawk chin chunglamin kan sa ve satliah mai mai thin a ni ngei ang.
EIRUKNA HI ENGE NI?
Eirukna (corruption) tih thumal hi kum 1300 lai vel atanga lo irh chhuak a ni a; Latin thumal ‘corrumpere’ tih atanga lo piang a ni. Mizo tawng chuan-hlemhletna, thuneihhna hmansual, tibahlah, tiphirsi, rinawmlohna, thamna, inbumna, chet dan dik lo, a lema thiltih, hlep rukna etc..sawi fiah dan tur tam tak a la awm thei awm e. Eirükna hi hlawm lian chihrang pali (4)-ah then theih a ni a, chungte chu: 1. Mahmawh leh duh inpektawn avanga eirukna te, 2. Dinhmun inthlauh vanga eirukna te, 3. Dan pangngai leh dan ang lova eirukna te, vantlang leh mimal eiruknate a ni. Tun laiah ngat phei chuan zah pawh dãwn tawh lovin ualau tak leh ngampa takin eirukna hi a rawn inlãr ta a; a nihna takah chuan eirükna ni tawh lovin a langa eina emaw, ‘eilanna’ tia a sakhming thlak hial chi niin a lang. Khawi kipah pawh eirukna hian kua a hreuh a, bu a khuar a, mi a rawn pãwngnek ta nawrhna bawrh ni berin a lang. Kan Zoram zìmtea eiruknain kawng hrang hranga bu a khuar dan tlem i han tårlang teh ang.
Eirukna rilru: A bikin Mizo mipuite hian hetiang eirukna hi kan pãi fur ta niin a lang. Miin sorkarah emaw, mimal company-ah emaw, pãwlah a ni emaw, hna zawngin lo hmu ta se, kan rilrua zawhna lo awm phat thin chu a hlawh pangngai bakah hlãwkna dang tel tur a nei tha em? tih hi a ni fo thin a; hetiang ngaihtuahna hrisel lo tak kan put fo thin hi eiukna rilru chu a ni. Tin, kawng hrang hranga kan hmalaknaah hlawhtlin hma duh luat vanga nawr chak nana a khawihtute hmaa sum/bungrua hma theh kan ching fo thin hi rilrua eirükna tha lo tak chu a ni. Chutiang sum hma theh lo dawngsawngtu pawh chu eirukna lakah a fihlim chuang lo tihna a ni. Hetiang eirukna hian kan thinlungah bu a khuar nghet tawh hle niin a lang.
Mimal eirukna: Sorkar, mimal, pãwl, Kohhran tana hna peng hrang hrang leh kawng hrang hrangah a hlãwkna tel tum rãna thawk thin mi tam tak an awm. Chu chuan hmun zau tak a chang mek a ni. Kohhran hming bil tarlang kher lo ila, Kohhran upa pakhat chuan a bial chhunga 1/10 a khawn khawm sa cheng nuai hnih vel zet chu sum dawnna leh Kohhran pisapuia thehluhna lehkha lem felfai taka siamin a fanghma no ei hmiah mai a, a hnuah manchhuah a ni leh ta si nia sawi a awm. Hetiang deuh hian NGO tam takah pawh hlemhletna tam tak hmuh tur a awm thin.
Sumdawngte eirükna: Mizoram Police (MRP) ni lo, MRP ve tho, pawimawh tak, mipui damkhawchhuahna tura kawngro sutu pawimawh tak tarlan chu Maximum Retail Price (MRP) hi a ni. MRP hi Ministry of Civil Supplies, Department of Legal Metrology, amendment to the Standards of Weights and Measures Act (Packaged Commodities’ Rules) (1976) anga siam a ni a. Maximum retail price (MRP) hi thil siam chhuaktute’n an thil siam chhuah sênso atanga chhuta retailer-te’na a man to thei ber ãwm tur tawka an bituk, a bikin India leh Bangladesh-a hman tura ruahman 1990 attanga hman tan kha a ni. India bak khawvel ram dangin MRP hi an hmang ve lo. An thil siam chhuahah MRP tih a chuang ngei ngei tur a ni a, retailer tuman MRP aia tovin an hralh tur a ni lo. Chutianga tih chingte chu pawisa chawi leh lung ina tantir theih an ni.
Mi duhãm leh pamham zualte’n MRP baka to uchuakin bungraw hralh an ching a, GST te belhchawpin customer-te an rawk thin. An vai erawh chuan an ching lo. Chuvangin, mipuite’n MRP chhut dan (formula) kan hriat chian a ngai hle. MRP -ah hian hengte hi chhut tel vek a ni thin. Ngun takin lo chhinchhiah rawh, chungte chu;
Thil siam man (Manufacturing Cost)
Fun that man (Packaging/presentation Cost)
Hlêp tur (Profit Margin)
Rela thawn man (CnF margin)
A latu hlêp tur (Stockist Margin)
Hralh chhãwn man (Retailer Margin)
Chhiah (GST)
Phurh man (Transportation/
Pholan man (Marketing/advertisement expenses)
Senso dang (other expenses) etc.
Heng zawng zawng hi MRP-ah hian telhsa vek a ni tawh a; heti chung hian mipuite’n engmah chik nachang kan hriat thin loh avangin sumdawng duhãm zualte’n MRP chhut dan phung (formulation) pawh zah baksak lovin mipuite min ei hek char char thin a ni. A then lahin marker-in MRP inziaksa chawk chhiain a dang phuahchawp bel hnanin an duh dan danin an sawisa danglam a, a thenin an bungraw zawrhin a chhawm tel (accessories) dah hrang chawpin man to tak takin a hranpain an hralh thin vei nen; a van rapthlãk thin tehlul êm! Hetiang eirukna hian kan Zoram a kiansan hlei thei lo.
Sorkar hnathawkte eirukna: Sorkar hnathawk nghet leh nghet lote’n an eiruk thin zinga langsãr ber pawl chu pisa kai leh haw hun an vawn dik loh hi a ni. A dawtlehah chuan an thawh hun chhung tur tireia an pianni dik tak tidanglamin an chawlh hun tur dik tak aia rei thawk thinte leh thawk mekte hi an ni. Chhuanlamah Sikul lama an Hotute tih dik loh vang niin an sawi thin. Dikna tam tak a awm rualin a dik vel lem lo bawk. A lo dik a nih pawhin siamthattir theih a ni. Chuv angin, hengte hi eirukna chikhat a ni. Hei bakah hian sorkar hnathawk lian chin (bureaucrate) hoten an thuneihna hmang sualin sum tam tak tak an eiruk thin avangin, lung inah hial khung ngaiin an awm fo thin.
Politician-te eirukna: Thingtlang lama VC te, AMC area huam chhunga local council te, sorkarna chelhtu political party hruaitu thenkhat te, MLA leh minister-te chenin development funds chihrang hrang pawt heka lo fanghmano ei ching leh tihchingpen ching an awm thin a, thenkhat chu lung ina khung ngaite pawh an awm thin a ni.
A TLÃNGKAWMNA
Hlemhletna awmzia leh hlemhletna chihrang hrang kan hre ta a, heng tarlan takte bak pawh hi eirukna chihrang hrang tam tak sawi tur a la awm thei a, sawi vek sen erawh a ni lo. Mahse, zau zawka han chhui chian tak tak chuan ‘tunge eiru?’ tia kan zawhna chhanna chu ‘kan zavaiin’ tih hi a dikna deuh ber chu a ni e. Eng pawh nise, kan hnathawh leh mawhphurhna zawn theuhah hian hlemhletna tel lovin takna leh dikna nen rinawm tak leh taima takin thawk theuh ila chuan eirukna hi a zung nen lam kan pho ro vek thei ang a; development hrang hrang hian a thlenna tur dik tak mirethei leh tanpui ngaite hnen a thleng tawh anga Zoram nuam khawizu leh hnute tuia luang ram a lo ni mai dawn a ni. Chuvangin, Zoram mipuite a te ber atanga a lian ber thlengin thinlung thar, rilru thar puin i inngaihtuah nawn leh theuh teh ang u.

Exit mobile version