Site icon The Aizawl Post

KHAWHAI RAMAH SAKEI A AWM EM Ni? ‘BIHCHIANNA LEH A BEHBAWM’

Lalrinmawia IFS (Rtd)

Tunhma atang tawhin mizo pi leh pute nunah sakei hian hnuhma tam tak alo nei tawh thin a. A changin khawchhunga an ranvulh- vawk ilo te a rawn seh (‘satla’ tia an sawi) thin avangin fimkhur takin an zim thin. Tin, ‘hmeichhe uire chu sakeiin aseh duh’ te pawh an lo ti thin bawk! He ramsa zinga tihbaiawm tak leh huhang ngah zet mai sakei hi an hlauh em avang nge ramsa zingah pawh ‘thahthianglo’ anga ngaih niin ramhnuaiah phei chuan ‘sakei’ tia sawi lawl lawl ngam lovin (a lo hre thei nia ngaiin) ‘sapui’ tiin an lo sawi pehhel thin, vawiin thlengin.
Hmanni lawk khan Khawhai khaw field- bulah sanghal rual hmuh a ni a, hetih rual chiah hian thudang dang a awm a, chu thu chu ‘tunhnai khan Khawhai ram chhungah vai truck driver- in sakei a hmu niin a lo insawi’ tih a ni. Tichuan, chumi thu vang chuan nge chung sanghal rualte chu sakei an hlauh avanga tlanchhia an nih mi thenkhatin an zeldin thil thuin an sawizawm ta a, hemi behbawm thuthang dang awm leh chu khawhai khaw tlâng liam, Bualkawn ramah an khaw pa, ramkal thinin sakei hmuin sum ruk vel a nih rin a nih thu tarlan tel a ni bawk. Heng thute hi whatsup group hrang hranga thehdarh a ni a, zeldin thu nen chawhpawlhin thenkhatin an khel ta luai luai a, he thu inthawnkual zingah hian kan ramhruaitute pawh an bang lo niawm tak a ni.
Heng thuthang vel avang hian nungchate enkawltu department-Environment, Forest & Climate Change tan chuan ngaihthah leh en liam mai mai chi a nih loh avangin finfiahna (evidence) nei turin he sakei awmna/ hmuhna niawma sawina hmun ramhnuaiah hian a hmutu niawma sawi khawhai pa pakhat, ramvah ching ve thin chu EF&CC department field staff pakhat chuan a hmunah hruaiin thu an inzawt fiah (verify) ta a, mahse sakei hmuhna hmun a sawiah hian sakei hnuhma emaw a hniak emaw pawh hmuh a ni lova, ‘sakei zia a nih leh nih loh pawh ka hre lo’ tiin pawm tur mumal awm lovin a riaknawi ral ta mai mai nia thudawn a ni. He enfiahna report a viral hnu chiah hian sapel ching ve bawk khawhai pa chu mi pakhatin interview-in ramhnuaia sakei hniak (pugmark) nia an chhal video nen a rawn darh leh a, mahse heng sakei hniak nia an sawi hi hmuh thiam a harin belhchian a dawl lo hle a, sakei hi a awm ngei tih finfiahna tha tawk awm loh avangin heng thute hi thu puarpawleng mai niin a lang. Heng thil chungchanga a kaikuang chu a hmaa kan tarlan tak mizo pawh ni lo, ‘vai truck driver’ khi a ni, a zia lo mai mai khawp mai! Helai thu bik hi chu tihian duh tawk ang.Hetiang deuh hian Mizoram hmun hrang hranga sakei hmuh thuthang hi a awm zauh zauh, mahse han belhchian chuan keite/kelral te lo niin tam tak chu thu puarpawleng mai mai a lo ni fo bawk!!
Peng hlek ang: Athu hrimin mizote hi tunhma atangin thubelhchiandawl lem lo pawh sawi punlun vak ching kan niawm e. Hetiang hi hnam tlem te te inhnimhnai tak taka chengho thin (close community) te ze pakhat a ni. Kan pipute hun laia thu lar tak ‘khual thuthang leh arpanchuk chu a punlun duh..’ an lo tih te pawh kha thudik leh rintlak a ni em? tih lam hriat hmasak tum lem lova thil hre hmasatu leh hre ber nih chaka thil sawi chiam chiam kan uar vang a ni ang. Achang phei chuan rinthu phuahchawp nen kan lo sawi belh a, chungte chu veng letliam leh khawdang thangkual zelin a tawpah thu tak thanin a thang leh mai thin. Hman deuhah “chiseh (salt) a vang dawn” tih thu puarpawleng avangin Aizawl dawrkaiho dawrah chi leitur inchuha kan buai chiam te kha kan hnam tan a mualphothlak hle a nih kha!
Hetiang thu puarpawleng hi rulchuk enkawl dan chungchangah pawh kan ngah hle bawk! Thu maksak pui pui hria, tunlai thiamna atanga ngaihtuaha nuihzatthlak leh rulchuk tuartute tana pawi lutuk leh an thihpui mai ang tih hlauhawnawm khawp dawt thu lengvak vel hi kan ngah hle. Heng bakah hian ramhmul damdawi (eg nauban hi cancer tan a tha an ti) tia dawt sawi thuthang te, nungcha thenkhat (eg. chhuangtuar sava sa kal natna damdawi atan a tha an ti), rul/saphai sa, safe zing zun, adt chumi khami tan a tha… tih vel thu belhchiandawl lo pui pui kan ngah luattuk avang hian kan nungcha tam tak nunna pawhin a tuar phah mek a, a pawiin thu vuvuk (myth) kan la ngah lutuk hrim hrim atang pawh hian zirtur kan la ngah khawp mai!
Sakei chanchin hi tawitein i han luhchilh law law teh ang: Hei hi he article ka ziahchhan tak hi a ni mah mah. Sakei (Panthera tigris) hi mahni chauha khawsa chi niin an chen duhna ram hi ngawdur chhah pui pui, Chhura rual an tih (primary forest) ni ber lem lovin an chaw duh zawng sazuk, sakhi, sanghal, adt. eitur duhzawng awmna ramngaw rai, phul leh tui tha awmna ram (mixed & open forest) ah te pawh chaw zawngin an cheng ve fo. Ramsa lian leh ngeng tak, inthup thiam leh hmuh fuh har em em (elusive animal) a ni a; mihringte hmuh mai mai tura inlar zen zen duh lo, mihringin sakei kan hmuh ve meuh hi chuan ani chuan vawi 20 chuang min hmu tawh an ti. Ral leh hmelma pawh nei lem lo khawpa lian leh huaisen, nungchate ineitawnna (pyramid of food chain)ah phei chuan hmun chungnung ber luahtu niin tunlai khawvelin a ngaih pawimawh em em- ecological balance/ eco – system vawngnungtu pawimawh tak a ni. Chenna tur rambial (territory) pawh an mamawh zau em em (200++ sq.km)a, zankhat thilthu pawha sqkm 50+ vela zau te pawh vil theia ngaih a ni.
India ram hi khawvel pum huap pawha sakei tamna ber ram kan ni a. A chhan nia lang chu India sorkar hian sakei humhalhna ngai pawhin a humhalhna tur hmun bik, ‘Project Tiger’ hi kum 1973 daih tawh khan a lo din tawh a, National Tiger Conservation Authority (NTCA) hnuaiah sakei humhalh hna nasa taka kalpui mek a ni a; tun dinhmunah hian rampumah sakei humhalhna bik- Project Tiger/National Park hi state 18-ah awmin sakei hi 3,682 awm mek nia ngaih a ni. Heng hmun bik atang hian kum tin sorkarin eco- tourism policy hmangin ram pawn leh ram chhung atangin sum, cheng crore tam tham tak tak a huilut thin. Chung hmun pawimawi zual thenkhatte chu: Corbett (Uttarakhand), Kanha (M.P), Periyar (Kerela) Kaziranga (Assam), Ranthambore (Rajasthan), Sundarbans(W.Benga), adt. Hetih mek lai hian ahumhalhna dan khauh tak mai The Wildlife (Protection) Act, 1972 hnuaiah sakei hi tihhlum khapbur (schedule 1) ramsa zinga mi niin a tihlum chu pawisa tam tak chawitir leh kum 7 thleng lung ina tantir theih a ni.
Mizoramah pawh Sakei humhalhna hmun bik atan tunhmaa Dampa sanctuary kan tih thin kha Dampa Tiger Reserve (500 sq.km) ah kum 1994 khan hlankai a ni a. Hei vang hian he hmun zau taka nungchi (bio-diversity) chi hrang hrang venghim tur hian wildlife guard tam tawk lak leh chhawr mek an ni a, chhungkaw tam takin eizawnna (livelihood) tenau an hmuh phah mek bawk. Tun dinhmuna kan sakei dinhmun chiah hi sawi thiam a har deuh. Kum 2021(may) khan camera trap hmanga thlalak hmuh a nia, tun hnai tê (aug- sept.24) khan hmun hrang hrangah tum thum hmuh (direct sighting) a ni leh bawk. Hetih lai hian Dampa TR ah hian sakei chikhat- kelral (clouded leopard) kan nei nual a, South East Asia rama kelral ngah ber nia ngaih a ni. Bio- diversity lama a hausak leh heng kelral population that vang ringawt pawh hian Dampa TR. hlutna hi a sang hle!
Tiger Reserve siamna chhan (spirit) tak hi a bulthumah chuan sakei humhalh tha tur chuan bio-diversity hausa leh eco- system mumal tak neih a ngai a, chu’ng thil chuan kan nunna hnar- environment hrisel leh felfai tak min pek theih avangin mi tin tan a pawimawh em em a ni.
Tlangkawmna: Nungcha chi hrang hrang leh an chenna ramngaw te hi mihringte tan an hlu em em a, an tel lo hian kan nung thei bik lova, hmasawnna tluantling a awm thei lo a ni ber. Chuvangin khawvel buaipui mek, mizo tawng ang maia kan hman lar tak ‘sustainable development’ thlazar hnuaiah mihringte mamawh (basic need) kan neih theih nana hmasawnna rahbi (strategy) kan ngaihtuah dawn reng rengin heng ramngaw leh nungchate/ environment dinhmun tiderthawng lo zawng chauhin ruahmanna kan duang tur a ni’ tih hi a lo ni ta a ni. I thangharh tlang teh ang u.

Exit mobile version