LEHKHABU HMÊLHRIATTÎRNA: A MEMOIRE: MNF MOVEMENT IN RUNBUNG (MANIPUR HILLS).

Lal Dena

-- Advertisement --

He Lehkhabu hi Sap tawnga Pu T.K.Khongsaia ziak, Dr Joseph Suantaka’n a edit, nikum December, 2023-a private circulation a tâna copy tlêm te chauh chhut a lo ni a. Tûnah hian Kangpokpi-ah chhut leh mêk a ni. A ziaktu hian he lehkhabu hi Pu R.Sangkawia, Adjutant General, MNF leh Runbunga martyr te hriat rengnâ’n a hlân a. A ziah chhan ber chu Runbung (Manipur Hills)-a kan unâu Kuki ten ‘Mizoram independence’ tâna an beihna te, an tawrhna râpthlâk tak te, nunna hial ui lova martyr an lo nih tak thu te, hriat lova hun leh tuilianin a len bo mai a hlauh vânga ziak a ni. A ziaktu Pu Khongsaia hian a pa Northern Zone MNF-a Senator Lalkhohen Thanggeo biography: “The Kuki’s Unforgettable Patriot: Profile of Lalkhohen Thanggeo,” chu 2014 khan a lo ziak tawh bawk.
MNA cadre-ah hian Kuki mi thiam, an hna leh zirlai kalsan a, ram tâna inpe tam tak an awm a. Hnam bil inthen darhna awm lova an unâute nen an zalên huna rorêlna pakhat hnuaia an awm hun tûr thlîr rengin nunna hial thâpin an lo tang ve a ni. Mahse, rin loh kâr a, ‘Mizo Accord’ signed a nih avânga kum sâwmhnih chhûng Tlumtea thlîra an lo thlîr chu boruakah a thâmral ta mai si a! Runbung Kuki sipaite chuan rin leh pawm harsa an ti tak zet a ni. Mahse mumang lah a ni si lo. A ziaktu hian MNA hruaitu leh hnam sipai la dam te tawnhriat, an thil tawn rapthlâk tak tak, an tawrhna chhiar sên lo leh ram tâna an inpumpêkna te, behchhanin he lehkhabuah hian a ziak a ni. Mi thiam zâwk ten research methodology hmanga an tih anga ziak a nih loh avângin thenkhat tân chuan lasi chanchin ang mai a ngaih palh pawh a hlauh awm thei hial awm e. Mahse a tak ngêia thil thleng eyewitness account vek behchhana ziak a ni. He lehkhabua Runbunga MNA cadre hming hmaih palh te an awm a nih chuan, tih palh liau liau a ni ang tiin ziaktu hian thupha a châwi nghâl bawk.
He lehkhabu hi bung 17 ah then a ni a. Bung 1-naa Introductory Note hi editor kutchhuak a ni a. Bung 2-na hi ‘Operation Jericho’ thupui a hmangin buaina lo chhuah dân, Aizawl khawpui leh khaw dang pakua – Tezpur Airforce base atanga bomb a nih dân, Paokhosei Kipgen, Seikholam Kholhou diary leh Senator Lalkhohena’n a dam lâia a fapa, (he lehkhabu ziaktu) hnêna a report te behchhana ziak a ni. Bung 3-na hi ‘Northern Zone Senator Lalkhohena chanchin “The Kuki’s Unforgettable Patriot” kum 2014-a mi behchhana ziak a ni. MNF’s Declaration of Independence-in Kuki unâu te a nghawng dân, Senator Lalkhohena man a nih thu leh Jail-a a tân thu, BDO hna pêk tiam a nihna leh a hnar thu te kan hmu a. Lalkhohena’n thihna ngêi tur a pumpelh dân leh Runbung borderline chanchin kan hmu bawk.
Bung 4-na thupui “MNF’s Headquarters Runbung Areas” hi a ziaktu lehkhabu hmasa Lalkhohena chanchin behchhana ziak a ni a; Lalkhohena te khua Longphailum kum 1800 vêla din lo ni tawh India sipai te’n an hâl a, Lalkhohena unaute zinga upa ber Thangkholun Thanggeo man a nih thu te, thah tûra ram hnuaia hruai a nih thu te, an kah hlum chuan a thlânah: “An innocent Indian was killed at this spot by the Indian army” tih ziak turin a chah nghe nghe thu te. Mahse, vânneihthlâk takin chhuah leh a ni a, a tawrhna thu Kuki tâwngin hlain a phuah chhuak a, a English version pawhin a dah nghe nghe.
Bung 5-na “Runbung MNF’s Administration” hi Khupneh Changsan, Ex-MNA Volunteer Commander, Lungjang khua, interview-na behchhana ziak a ni. Hetah hian Runbung Areas rorêlna-ah hmahruaitu lal fapa hming 10 kan hmu a. Senator, Officer hrang hrang, area tina an mawhphurhna leh inawp dân kan hmu bawk. Khupneh Changsan command-na hnuaia khua 11 a, Manipur IGP leh security force mipui te chunga an nunrâwn zia report tlêm chhiar tur a awm bawk. VC Doujang Lhangum, Twilang Area chanchin, CRP Convoy ambush thu te leh Kâihlâm Ranges Battalion chanchin tlêm chhiar tur pawh a awm.
Bung 6-na hi Anglo-Kuki War, 1917-1919 laia lal huaisen an hminga din Tingtong leh Enjakhup Battalion (T&E Bn) Lalchungnung Thanggeo interview-na atanga ziah a ni. Hemi bungah hian Escort Team of China Expedition Squad leh China Expedition hruaitu tûr Senator Bualhranga official leader ni mahse, Kuki te chênna ram tam tak paltlang a ngaih dawn avânga Major Demkhosiak Gangte thlan a nih zâwk thu kan hmu a. CRP leh VVF ten Thimbung MNA camp an rûn thu Satlun Chongloi, Ex-MNA, (T&E Bn) atangin kan hre bawk. T&E Bn zin kawng hau tak zia te, HenjahaoTuboi, Gen.Secretary, Ex-MNA Association report atanga T&E Bn-in Manipur Rifles convoy, Satang VVF leh Tusam VVF an beihna te, fûr ruah tui vânga China Expedition kal tlang thei an nih lo thu te, T&E Bn in-charge thih thu te, a thlâktu Joshuah Battalion Bangladesh-a traininga kal te, mahse Mufti Bahini ten zalênna an hmuh tawh avânga Bangladesh atanga MNA cadre an lo chhuah thu leh, hmun hrang hranga harsatna an tawh thu te pawh kan hmu.
Bung 7-na “Tusam Village Episode” hi Tusam village record book, a ziaktu-in a khaw mipui te a interview-na, field survey a tihna atang leh security forces kut tuartu te hnen atanga information a dawn te behchhana a ziah a ni a. Tusam mipui te tawrhna leh MNA cadre thenkhat ten VVF an zawm avânga harsatna an tawh thu te pawh a awm. Bung 8-na “Vanapa Battalion” hi Corporal Thanglhun Kholhou, Corporal Chungthang Kipgen leh Khupsei Hangshing te atanga thu dawn te behchhana ziak a ni leh a. Twilang Kol Youth Organisation-a MNA cadre thar mi 15 Mizoram zin thu, MNA cadres ten Tolbung an rûn chanchin leh MNA activity hrang hrang, MNA cadre 180-in China ram an pan thu leh Major Demkhosiak hruaina hnuaia harsatna an tawh te hriat tur a awm. Bung 9-na “A Brief Account of Tengnoupal Battalion (TP Bn)” hi Runbunga Commanding Officer la dam awm chhun Ngulkholet Haokip, Sugnu Bazar, Manipura interview-na atanga a ziah a ni a. Hemi bunga thupui dang te Runbung area-a Senator Lalkhohena campaign chanchin, Adjutant General Sangkawia Somtal, Burma ram kal tura sâwmna, Thimbung Camp-a thilthleng, Ngulkholet Haokip man a nihna leh TP Bn atanga martyr te chanchin chhiar tur a awm.
Bung 10-na “Chaljang Village Anguish” hi Zasel Thangtinlam Lhanngum, Kangpokpi, Manipur, interview-na atanga ziah a ni a. Thupui dang te MNA cadres-in Kumaon Regiment Kamjong-a awm te an beihna, Chaljang Village Martyrs – Mangjalun leh Chengjahao thihna thu te a awm a,Thangtinlam, unconditional-a release a nihna thu te pawh a awm. Bung 11-na “Guun Battalion, MNF” hi Thangngam Lenthang, BSM, Guun Battalion, interview-na behchhana ziah a ni a. Hemi bunga thupui dang te chu Guun Battalion insiam dân, Makui-a indona; The Charring Down of Teikhang, The death of Mawia, Hq.boy, The Retreat of Guun Battalion to Twilang Area, The Arrest of Thangngam and MNA Women Cadres, Senator Lalkhohen’s Campaign in Gelnal Village, Haijol MNF Camp, Lamlâk CRP Attack, Makui Firing and Capturing of the Escaped Jawan te an ni.
Bung 12-na “Defence of India Rule (DIR) Arrestees” hi Rev Seikhohao Hangshing leh Dehkhosei Thanggeo te thu hriat behchhana ziah a ni. DIR Arrestees-ah hian mi 18 hming kan hmu. Thupui dangte chu – Lusei Refugees and their Kuki brothers at Kangpokpi, The Arrest of Seikhohao, DIR Arrestees’ Relocation to Calcutta Jail leh an awm dan te a ni. Bung 13-na “Taitesena Battalion” hi Chongloi, Ex-MNA Association, Manipur leh Sehthang Chongloi te thusawi behchhana ziah a ni. Thupui dang te – Lunlai Singsit chanchin, Runbung atanga Kawlkulh-a MNF Independence Day lâwmnaa kal te, Lungphou khawbula thil thleng leh Paokhosei, ex-MNA man a nih thu te an ni.
Bung 14-na “Delegation to China” hi Corporal Thangsat Sitlhou, Joshua Battalion, Chinese Delegate Party-a mi interview-na bechhana ziah a ni. He bungah hian Major Demkhosiak Gangte thlalâk leh a profile kan hmu a. Thupui dang te chu: Mission to China, Encounters: Burmese Army napped Capt. Lunlai Singsit leh, The Chinese Delegation Party surrendered to Manipur Governor tih te an ni.
Bung 15-naa Runbung-a MNF cadres hming 10, Mizo Police hming 5, Mizo Intelligence Service 1 le volunteers 13 hming, Mizo National Army (Women wing) mi 5 hming leh Security Forces khaw hâl zat 11, an hming te nên kan hmu. Bung 16-na hi “Songs of MNF/MNA thupui hnuaia hnam hla 15 vêl kan hmu a; sa thei lo mah ila, a thu chhiar ringawt pawh hian lung a ti lêng hrim hrim a ni. Bung 17-na hi “Conclusion: The Unexpected End” phêk khat lek chauha ziah a ni a, tâwi mahse Zohnathlâkte hmathlîr engtin nge a kal zêl dawn tih ngaihtuana thûk tak min neih tîr.
Annexure-ah hian original document pawimaw tak tak a awm a: (1) Memorandum submitted to the Prime Minister of India by the Mizo National Front, Gen.Hqrs, Aizawl, Mizoram on 30th October, 1965; (2) Declaration of independence by the MNF; (3) Confidential Agreement between the Indian National Congress(I) and the MNF, Mizoram; (4) Mizoram Accord, 1986, (Memorandum of settlement between GOI and MNF); (5) Mizoram Declared Disturbed Area; (6) Memorandum submitted to the Prime Minister of India on 24th March, 1960 for the creation of Kuki state; (7) List of MNA Martyrs, dated 27th November, 2001.
He lehkhabu hi photos with story ti ila a dik ber âwm e. Bung tinah hian author leh interviewee-te thlalâk a awm zêl a. A bung tâwpah hian MNF President Pu Laldenga, MNF hotu thenkhat, Mizoram leh Manipur-a mi lâr leh Minister lo ni tawh te thlalâk, MNA cadre group photo hrang hrang 18 vel hmuh tûr a awm bawk.
He lehkhabu hi a kum indawt (chronological order) anga ziah a ni lo va, a chhan chu interviewee tena an tawnhriat anga ziah a nih vàng a ni. A thu hi tam vâk lo mahse, an thu ken hian Runbung (Manipur Hills) lama MNF movement vanga kan unâu Kuki-te tawrhna râpthlâk tak tak leh Mizoram ‘independent’-na tùra martyr mi 48 te min hrilh a, an hming hriat zui ni ta lo a, a dai hlen mai tûr hi a phal awm lul lo a ni! Tûna Mânipur-a hnam leh hnam buaina avânga kan Kuki unau te rawn râltlân mêk te hi Mizoram tana lo martyr unaupa te, unaunu te leh chhungkhuate vek an ni a, khawngaihna leh lainatna nena lo chhawmdawl ve hi chu an phû ve ngawih ngawih a ni.

Get real time updates directly on you device, subscribe now.

Leave A Reply

Your email address will not be published.

This website uses cookies to improve your experience. We'll assume you're ok with this, but you can opt-out if you wish. Accept Read More