MIZO TAWNG A AW B-A ‘NG’ AWMNA SAWN
T.C. Lalremsiama
Tuifinriat râl atanga Mizorama lo kal Sâp Missionary-ten A AW B min siamsak hma kha chuan, kan pi pute savun lehkha neih chhun uiin a lo ei zawhsak miau avângin ziaka thu dah leh chhinchhiah kan nei ve si lo a; chuvângin, kan hnam chanchin pawimawh ngei ngei pawh tawngkaa thu inhlan chhâwn te, rin thu titih leh zêldin thu bâwl te, chhuidawnna leh ngaihruatna te, hnam dang chanchin leh an thuziak behchhan tein tûn hnuah pawh hian dik ve thei âwma ngaih angin a hmâwr kan bâwk lo thei lo a ni tih kan hre theuh âwm e.
Tichuan, ni 11.1.1894-ah Sâp Upa (Rev. F.W. Savidge) leh Pu Buanga (Rev. J.H.Lorrain) te chuan Sairâng lam atangin kêin Aizâwl an lo lût a. Pu Buanga te thian dûn chuan khawlai te lêngin mi tawng leh chezia chu ngun takin an thlîthlai pah zêl a. Sakhaw inzirtîrna leh mite tifingvâra tichangkâng tùr chuan ziak leh chhiar thiam a tûlin, Mizoten lehkha ziakna tùr alphabet an neih phawt a tûl tih an hre chiang êm êm a; tin, Bengali hawrawpa zir an lo awm nîl nial tawh tih te an hre bawk a. Chuvâng chuan Mizote chu Bengali Script-a inzirtîr mai nge tha ang Roman Script-a A AW B siamsak tih chu ngunthlûk lehzualin an chhût a. A tâwpah Roman Script-a zir hi Mizo tawng nên inrem zâwkin an hria a, Roman Script-in A AW B min lo siamsak ta a. A AW B an siam zawh nî chiah hi chu hriat theih a ni lo va, kum 1904 March thla chhuak Mizo leh Vai Chanchin lehkhabuah chuan ‘1894-ah Mizo tawnga lehkha siam’ tih a chuang a. Chuvângin, April 1, 1894 hma lam March thla emaw, a aia hmâ hretah emaw an siam zo hman ngei ang tih a rin theih thung.
A tîra A AW B an lo chhera an rem dân chu tûna kan hman dân ang lo deuh a ni tih kan hre theuh ang a; eng pawh ni se, kan A AW B bul min tansaktu kan Missionary Sâp Pu Buanga leh Sâp Upa te chungah lâwm thu hrilh kan ba nasa hle. A AW B siam hmasak dân hi sawi dân a inan loh hlek hlek bâkah, singsak a hlawh hle a ni ang tih te a rinawm a, mi hrang hrang sawi dân (Mizoram Literacy Souvenir 1999 - p46-47) i’n târ lang ve teh ang:-
Pu Lahmuaka ziah dân: AW A B D E F G (G hi ek tia lam) NG (Ng hi eng tia lam) H I J (J hi chei tia lam) K L M N O P R S T | (| hi thâw tia lam) U V Z CH (Ch hi châw tiin)
Pu Lalbiakliana ziah dân ve thung: A AW B D E F G H I J K L M N O P R S T U V Z CH (A chhiar dân chu A hi ‘aw’ tiin, AW hi ‘a’ tiin an lam ri thung niin a sawi). Dr. J.V. Hluna chuan a bulah hian a zâwnin A a dah a, A hmasa zâwk chu AW tiin an lam ri mai niin a târ lang.
Durtlâng lal Pu Suaka sawi dân: A AW B D E F G H I J K L M N O P R S T U V Z CH (A zâwk hi ‘AW’ tiin an lam ri niin a sawi ve bawk.)
Pu C. Lalkunga (History of Mizo Education - 1979) ziah dân:  A B D E F G H I J K L M N O P R S T U V Z CH (A bul bera  hi AW tia lam rîk)
Mizo zînga A AW B zir hmasa berte chu a hun laia kum 20 vêla upa, a hnua Durtlâng lal lo ni ta Pu Suaka (Suakmichhînga) leh Bawrhsâp Pisa Orderly hna thawk thîn, a hnua Châltlâng lal lo ni ta Pu Thangphunga te an ni a. Pu Suaka phei hi chuan Pu Buanga kha A AW B an siam lai pawh hian a tanpui thîn ni âwmin an sawi. Hêng A AW B zir hmasate hian April 1, 1894-ah an zir tan a. Pu Suaka te hnuah Lunglêng lal Khamliana leh Babua (Rahsi) te’n an zir ve leh a. Pu Lalchhînga pawhin rei lo deuh chu a zir ve a. Hêng zir hmasaho zîngah hian ziak leh chhiar thiam hmasa ber chu Khamliana, Lunglêng lal a ni a, ‘Lehkha thiam hmasa ber,’ tih a ni thîn.
Ziak leh chhiar thiam (lehkha thiam) hmasa ber ni ngei tùr, A AW B zir hmasa berte chu Châltlâng lal ni ta Thangphunga leh Dahrawk hmasa ber leh Durtlâng lal ni ta Suaka te kha an ni kan tih laiin, engati nge Lunglêng lal Khamliana hi ziak leh chhiar thiam hmasa ber an lo tih chhan hi sawi fiah a ngai ve âwm e. Thangphunga leh Suaka te’n an zir hnuah sikulah Sailo lal Khamliana hian kum 1894 October ni 26-ah a zir ve tan a; Pu Buanga hian an thian tha berte zînga mi a nih thu te, an zirlai zînga thiam thei leh tha berte zînga mi a nih thu a sawi a (T. H. Lewin, A Fly on the Wheel - p317). Pu Buanga’n Khamliana hi an zirlai tha berte zînga mi a tih chhan pawh Khamliana hian kâr khat chhungin chhiar chauh pawh ni lo, ziak pawh a thiam hman avâng a ni (Dr. J.V. Hluna, Mizoram Hmâr Bial Missionary-te Chanchin - p20; B. Lalthangliana, Mizo Chanchin - p552). Hetia a thiam mai chhan pawh hi, tûn hmain silai license te chu a awmzia hre lovin a lo ziah chhâwn ve fo tawh vâng a ni (K.L. Rokhuma, Mizo zîngah tuin nge ziak leh chhiar thiam hmasa ber? Thu leh Hla, August 2006 - p4). Khamliana chuan kâr khat a zir hnuin hlim takin an khua Lunglêngah a hâw a, meihawl a râwt dip a, chu chu chingal thlawrnain a thli fîm a, hmunphiah kuang suih zumin lehkha ziak nan a hmang a. Pu Buanga te Aizâwla awm chu lehkha a thawn ta a, an lo hmuh chuan mak an tiin an lâwm hle mai a. Pu Buanga chuan chhuang takin a nu leh pa hmuh atân Sâp ramah a thawn thla a, anni pawhin mak an tiin an lo lâwm ve hle a. A pa thih hnuah Pu Buanga nu chuan Mizoramah a rawn thawn lêt a, khawiah nge a rîral tâk hriat a ni lo (B. Lalthangliana, Mizo Chanchin - p552). He lehkhathawn avâng hian Khamliana chu a lâr phah ta viau va; chutiang chuan a aw b neih hlima kutziak ngeia a thiamna lo pho lang hmasa, lal fing tak a ni a, hun lo kal zêlah ziak leh chhiar thiam hmasa ber chu Khamliana nia ngaiin an sawi chhâwng ta zêl a ni.
Kan târ lan tâk ang hian kan A AW B an siam hmasak dân hi ziah dân a inang lo deuh hlawm a; mahse, A AW B indawt dân emaw, an ziah dân emaw tih lam erawh chuan Mizo tawng A AW B zir hmasa berte Pu Suaka leh Pu Thangphunga te chu a tibuai lovin, ‘lehkha thiam hmasa ber’ Lunglêng lal Khamliana pawh a kham lêm lo a nih hmêl hle thung! Kum 1897 tâwp dâwn lama Abor leh Miri rama rawngbâwl tùra Pu Buanga te an kal dâwn têpah Zosâphluia (D.E Jones) chu August 31, 1897-ah lo thleng vein thla 4 vêl chu an inhrawn hman nghê nghê a; a hnu December 31, 1898-ah Zosâpthara (Edwin Rowlands) a lo thleng ve leh bawk a. Tichuan, amah Pu Buanga’n a lehkhabu Dictionary of the Lushai Language page viii-a a târ lan dânin, anni Zosâphluia leh Zosâpthara te hian Pu Buanga te A AW B siam chu tlêmin an siam tha ve leh a ni tih kan hre thei a ni.
Chutichuan, Zozâphluia leh Zosâpthara chuan Pu Buanga te remtihnain A AW B chu hetiang hian an han siam tha ve leh ta a: A Â AW ÂW B CH D E Ê F G NG H I Î J K L M N O P R S T | U Û V Z tiin. Tichuan, vowel awm kawpte hi awm kawp lovin thlûk sei chhinchhiahna hi a tûl huna hman zâwk tùrin an ti a; CH hi a tâwpa awm lovin B dawtah, G leh H inkârah NG an dah a. Kum 1901-a Mizo Zir Tirna bu second edition-ah chuan a hnuaia mi ang hian A AW B hawrawp 25 chu a lo chhuak ta a; hei hi tûn thlenga kan hman tâk zêl chu a ni: A AW B CH D E F G NG H I J K L M N O P R S T | U V Z tih hi! Tûn hma leh tûn hun thleng han ngaihtuaha kawng dang tam takah thil a inthlâk danglam nasat tawhzia ngaihtuahin, Zosâpten hetia A AW B min siamsak tûn thlenga kan la hmang hi an lo themthiamin an fakawm ngawt mai. Eng pawh ni se, Mizo tawng A AW B chanchin tlângpui kan târ lang a, kan A AW B chungchânga tûnlai thil awmzia, ‘NG awmna sawn’ kaihhnawih chhui chiangin i han sawi zui teh ang.
Kan han hriat phâk ve mai chinah pawh kalphung thlâkna tùr leh thil thar buaipuina kawngah hian, Mizoram mipui nâwlpui hi chuan a that zâwkna tùr leh a that loh zâwkna tùr ngaihtuah chang lo emaw, hmân, tûn leh hma hun inher danglam chho zêl emaw ngaihtuah chîk hran lêm lova kan tih than dân tlânsan hi harsa kan ti thîn a; hei hian thil tha zâwk a up beh theih rualin, hma lam hun inrêlbâwlna kawngah ngaihtuahna fing zâwk hman thiamna tùr leh fîmkhur tûlna min hriat thiamtîr thei a, thil thar ûm satliahna kawnga min vêngtu a ni thei ve tho bawk âwm e. Tlânsan harsa kan tihah leh thil thar kan buaipuinaah tûn hma deuhva inhnialna lo awm tawh thenkhat heti hian han târ lang ila:-
1) Kan zirna kalphungah Matric pass tharte kài zawmna thin zirna sâng zâwk College-ah Pre University (PU) 1st year leh 2nd year a awm lai khân, college lût tawh lova pâwl 11 leh