Thanpuii Hmar
-- Advertisement --
“Tin, Lalpa Pathian chuan mihring chu a hruai a, Eden huanah chuan a enkawl leh a vêng turin a dah ta a.” (Genesis 2:15)
Eng maw, Siamtu meuhvin a thilsiam a zawnga a hmangaih ber mai Mihring meuh hna a peka, veng tura a tih chu? Genesis kan chhiar chuan chiang takin thil siam (creatures) dang te an ni. Chu ‘humhalh hna chu Mihring tana thupek hmasa ber a lo ni ta.
Environment kan han tih chuan kan chhehvel tihna a ni mai a, a kawh bik tak phei chu Khuanu duan sa thilte an ni. Chû kan environment humhalh, heng, ramngaw humhalh te a pawimawhzia chu kan hre hnê hlûi awm e, tu’n ka tawng lo ngai haw lo se, a lehkha thiam lo ber pawhin an hre zul tawhin a rinawm a, tun ang laiah chuan khawtlang dengchhuak a tih theih awm e.
Tun tumah chuan ramngaw suatin a nghawng lam khel teh chiam ka tum lo va, mi rawt tawh sa rawt nawn mai lo vin thildang thlâkin rawt that i han tum zawk teh ang, a nghawng (consequences) lam ngawr ngawr thlura hmalak chhan tur inzirtir lo vin, engati nge ven duhna rilru kan put ang tiin, a sap tawng takin, a ethics lamah i liluh ve chhin teh ang.
Kristian tan chuan tih mak mawh a ni.
“|ha a ti hle a.” He thu hi kan Bible-a thil siam thuah vawinga lai kan hmu a, Pathianin a thil siamte a en apianga tha a tih em em thu kan hre thei a ni. Pathian meuhvin tha a tih chu a zuitu inti te tan chuan duat leh dimdawi taka enkawl chu tih mak mawh a ni awm e.
Mamawhnaa hman zawng a phal tih kan hmu thei a, amaherawh chu, hman phal’ tih leh ‘khawih chereu’ tih chu a inang lo thei fu ang. He ti hian tehkhinna i han pe dawn chhin ila, Ui vulh lai i nei a, i duat hle maia, a sèn pawh i insêng hnem tawh, chu i Ui duat lai chu i zinbo san a ngai ta tlat mai, i chhungte hnenah dahin, an lo kaih chhuah kual vel chu i remti a, an talh erawh i phalin ka ring lo.
Chutiang chiah chuan Pathian hian a thil siamte hi kan mamawh (resource) a lak chu a phal a, duham luat vanga kan duh duha kan suasam erawh a phal thei hian kei ka ring hauh lo. |ha a tih em emte kha an ni si a. Kan mamawh bak chuangliam kan neih theihna tura ramngaw kan suat hi duhamna a ni a, chu chu Siamtu duhzawng a ni lo.
Thlirna dang.
India Hnam Pa Mahatma Gandhi chuan tihian a sawi a, “Khawvel hian kan mamawh a phuhruk thei a, kan duhamna ni lo vin,” Ani ang mihring ropui lutuk pawh khan ramngaw leh nungcha tih chereu hi a ngaimawh ve hle a, dim baksak lova kan chhehvel(environment) kan suasam hi chu duhamna tenawm leh tul lo takah a ruat a ni.
Gandhi chuan a damchhung zawng ‘Non violence’ tih a thupui a, a awmzia chu kut thawh loh emaw, tharum hman loh tihna a ni mai awm e. He ngaihdan hi India zalenna sual chhuahna kawnga a hmanraw pui ber a ni. Gandhi ngaihdanah chuan uchuak taka Khuanu thil siam kan hman te pawh hi tharum thawhna tha lo (violence) vek a ni.
Mi ropui bik Rabindranath Tagore pawh khan thil siam dang zawng nen hian unau ang mai kan ni a, chhul khat chhuak kan ni tia sawiin, mihringte hian duat taka enkawl hi kan tih tur(duty) niin a ngai nghet tlat bawk. Ani leh Pu Gandhi-a hi Hindu an ni a, Kristianna chauh pawh ni lo, sakhaw dangte pawhin ramngaw duat leh enkawl hi kan tih turah an lo dah ve a ni tih kan hre thei a ni.
Jainism sakhua phei chuan thilnung tawh phawt tih nat chu sual a ni an ti mauh mai, anni ngaihdanah phei chuan mihring ni lo thilnung reng reng hian thlarau an nei a, ralmuang taka thilnung zawng zawng lenho leh awmkhawm tir chu mihring mawhphurhna a ni. Pathian hranpa nei lem lo Buddhist sakhua pawhin ramngaw hi an ngai pawimawh em em a, thlamuanna leh hahchawlhna hmun, an tan chuan zalenna hmuh theihna kawng, dah bo thiang reng reng lo a ni.
Kan rama nungchate hi thangkamtu leh sapeltute tihrêm leh suat aiin, kan sawrkar leh a concern dept te ngei hmalâkna avanga nungcha, kan ram atanga an umchhuah hi a va tam tak em, mihringin chênna leh hmun lo ram kan duh thona avâng leh hmasâwn zêlna avâng pawh a ni ang e.
Mihring pawhin hahchawlhna atan thing hnah tlakawlh chu kan bèl kher lo vang, chutiangin nungchate tan pawh an hahchawlhna tur leh an tualchàina tur ber ramngaw a that si loh chuan ramngaw tha petu ram chu an pan mai awm e, humhalhtu ni lo va tichereutu kan nih chhung chuan nungchate tan sahimna tur leh belh tur atlem a, kan ram nungchate ngei pawh ramdang nungchaah an chang zo mai ang tih a hlauhawm hle.
Khawvel thiamna, science atang pawhin mihringte leh ramngaw, nungchate chenin inringtawn vek kan ni a, an tel lovin kan nung thei lo. Chuti chung chuan kan diriamin kan duham luat vangin kan sawisa a, kan thiat darh a, kan suasam a ni ber e. A nihna takah phei chuan mihringte tel lo hian ramngawte leh nungchate hi hrisel takin an awm thei.
A mihring te zawk hi a ni, an tel lova awm thei lo zawk chu, insiamthat kan va ngai nasa tak em.
Khawvel hmasawnna san zel rual in, kan khawvel tukverh pawh a zau tial tiala, ram dang mawina leh nungchate tualchai te hmu in, hmuhnawm ti takin kan thlir dauh dauha, kan rama awm atan kan it thin a, mahse, ram danga nungchate thlamuang taka an tualchai theih ang hian, kan ramah hian lungmuanga tualchai tir duhna rilru pû aiin, tiralti duh hi kan tam zawk mah ang em aw, Siamtu’n a thil siamte enkawla, vengtu tura a ruat mihringte chungah hian Siamtu meuh pawh hi a vui ve hial thin in ka ring.
Kristian ram tia inchhâl te tih atana mawi lo, sapêl mi nihna te, kan nungchate ramdanga ûm chhuaktu nih aiin, kan Kristianna nena inmawi zawkin, kan ramin kan la hmuh ngai loh, ram danga chêng thin nungchate tan pawh pêm khawmna atana ram duhawm siam theitu chu nang leh kei hi kan ni a sin.
Kan nungchate hi kan rama Sahuan zimtê, nungcha tlemte awmna chauh hi an himna hmun turah ruat sak lo ila, ramngaw tha nei turin a thawktu lam forest department te kutah nghat mai lo vin, hei lo hi ram dang ka nei lo, ka Ram leh a chhunga ramngaw leh nungchate hi ka tâ a ni a, keiin ka venhim loh chuan ram dang miin min rawn venhim sakin, min rawn humhalhsak dawn lo tihna rilru pû in, Siamtu’n duh taka a siam, tha a tih em em, mihring, ramngaw leh nungchate muang taka kan chèn theihna hmun, Zoram nuam siam duhna thinlung i pu thar ang u, kan la tlài chhe lo a nia.