THU NAWI TE TE

Rempuia R. Lutmang

|awng hrim hrim hi, eng hnam pawh ni se, a tawng neitute hian hriat thelh laklawh an nei ve fo thin. Hriat thiam tak tak loh pawh an nei, hman dik loh pawh an nei ve. Ram hrang hrang ka la tlawh lo a; rinthua sawi ni mah i la, hetiang thu hi chu sawi dik loh theih loh thil a ni. Tunah thu nawi te te sawi teh ang aw.
A zawng zawng: ‘Zawng zawng’ hi eng hunah mah a hmaah pronoun (heng: a, an, ka, kan, i, in) a awm thiang lo. Khang pronoun-te leh ‘zawng zawng’ inkarah noun a awm ngei ngei a ngai. ‘A zawng zawng’ an hmanna tam tak hi ‘a zavai’ tihna tur te, ‘a zawng a za’ tihna tur te a ni mah zawk. A nih loh chuan a karah noun zeh a ngai thung. “A zawng zawng chuan hre lo mah i la” ni loin “A zavai chuan hre lo mah i la” tih tur (‘a zawng a za’ tih a hman theih bawk). “I zawng zawng i la chhuah lo” tih ni loin “I theihna zawng zawng i la chhuah lo” tih zawk tur, hei hi noun a tlakzeh a ngai ka tih kha a ni (‘theihna’ tih a lo tlakzeh hi). A tawi famkim zawk vang alawm tih ching an awm; a hmangtute chuan chhuanlam an zawng thuai zel, a tawi famkim an zawn vang a ni tak tak lo, tawng an hman dik loh vang chauh a ni. “Ka zawng zawng hian” tih hla te a awm a, a zia lo hle. A tawi an duh a nih chuan “Ka engkim hian” a tih theih reng. Hetianga ‘zawng zawng’ hman dik loh hi a tenawm em em a ni.
Felfai: Hei hi ka hmang ve a, Pu Chuaua (L) khan lo hmuin, “Kei chuan ka hmang ve ngai lo” a ti khauh mai (FB lamah article hmanga kan inralkhat biakna ti mai i la, chuta a tawngkam chu a ni). Ka thinlung phekah ka ziak chiang hle. ‘Felfai’ tih hi a dik zawk hrula mi a ni a, ‘fel’ tih mai tur lo ni rengin. Pu Chuaua zara ka hriat fiah a ni a, amah ka hriat reng phahna tur pawh a ni ngei ang. Han sawisel chiah hian, mi thenkhat chuan, “A fel a, a fai bawk a, chumi sawi kawpna chu alawm,” tiin chhuanlam siam an ching a. Kan sawisel hma chiaha an tawngkama felfai an hmanna kha kan han en letsak i la, ‘fel bawk, fai bawk’ lam thil reng reng a lo ni ngai lo. An chhuanlam ve mai mai bawk a ni. ‘Fel’ tih hian a huam zau hle, hman daihzai theih tak a lo ni. “In in chhung chu a va fel thlarh thlarh em” kan tih chuan ‘a fai’ tih a keng tel sa, ‘felfai’ tih duah a lo ngai miah lo. Ro han rel nikhua pawhin, “A fel mai alawm” a tih theih, “A tha mai alawm” tihna a ni. “Fel takin ti thin rawh u” kan tih chuan ‘a nihna tur ang thlapin’ tihna a ni ve leh daih bawk. ‘A zawng zawng’ hmangtute khan a tawi kim an chhuanlam a, ‘fel’ hmanna turah ‘felfai’ an ti leh duah a, a tawi kim zawng an ngaina chiah lo deuh chu a nih hi.
Phir: Hei hi pahnih sawina ngawr ngawr em maw ti an awm fo. Nau piang chungchangah a ni leh zual. A aia tam hi kan nute hian tum khatah an hring khat bawk a, a awm viau e. Pahnih chauhah hi chuan a number sawi tel loin phir a ni mai a; nausen pathum an nih chuan ‘phir pathum’ a ni; pali an nih pawhin ‘phir pali’ a ni leh mai. “Sava pathum a phir” te pawh an ti thin, a rualin, silai mu khat hmangin sava pathum a kap thla tihna mai a ni. Phir hi keini kum 2024-a mite hian pahnih chin chauha reh bun theihna dan kan nei lo.
Hmel kalpui: Heta ‘hmel’ ka tih hi ‘rinawm’ kan hmanna ang chi thoa kan hman hi a ni. “A nih hmel hle mai/a nih a rinawm hle mai” kan tiha ‘hmel’ hi a ni. A rik dan hi a hniam tur a ni nghe nghe. He ‘hmel’ kalpui, a hma chiaha thumal awm hi mi thenkhat chuan tihdanglam lohin an hmang thin a, a dik lo. Entirna pakhat chauh: “A tha hmel hle mai” tih ching an awm; “A that hmel hle mai” tih tur a ni. Kan verb thumala modify chi reng reng, a sipel modify emaw, a thluk tihdanglam emaw, a enga pawh hi ‘hmel’ hmaa kan dah chuan a danglam ngei ngei tur a ni. “A mawi hmel hle mai” tihah pawh ‘mawi’ hi ri hniam zawk hman tur a ni.
Thla leh thlu: Hei hi tun hnai te hian hmang thiam lo an awm ta fo mai. Tu ma zirtir hran ngai loin, naupan lai atang khan kan thiam chho vek mai thin kha a ni si a, kan khawvel hi a chhe tawh tak zet a nih dawn hi. Verb a awm tawh chuan, a chawhmehah ‘tla’ leh ‘tlu’ a awm tawh ngai lo. ‘Ti’ chungchangah a awm thei, a chi dangah chuan a awm thei lo ang. Hetiang hian: “A vawm tla” ni loin “A vawm thla”; “A nam tlu” ni loin “A nam thlu”. ‘Ti’ hi a danglam hret a, thuhmabet (prefix) a lo nih leh thin vang a ni thei ang. Thing a tlu, eng vangin nge a tluk, thliin a chhem thlu a ni (‘chhem tlu’ tih loh tur).
Pe: Hei hi a ninawm tham ta hle mai. Engkim hi pek vek kan tum ta mai em maw ni! Noun ni sa pawh verb-ah kan hmang mai thin zawk a, chutih laiin verb ni sa reng noun-ah kan han siam te te a (chu chu ‘zirtir’ ni sa reng ‘zirtirna’ kan han ti te te a tihna a ni), noun-a kan siam tawh miau chuan verb dang a ngai leh lo thei si lo a, tul lo deuhin ‘pe’ kan hman phah. Hetiang tawngkam hi a sawngnawi hle. Amen te an lo pe thul, Haleluiah te pawh an pe a ni awm e. “Amen ka pe” ti loin “Ka amen” tih tur; “Haleluiah ka pe” ti loin “Ka halelui” tih bawk tur a ni. “Zirtirna an pe” ni loin “an zirtir” zawk a ni; “Hremna an pe” ni loin “an hrem” mai zawk bawk. “Pe rawh u, ‘tichuan pekin in awm ang,” tih lai hi lak vawng dawn chuan, hremna in pek chuan hremna bawk an pe ve dawn che u a ni mai.
Mawi leh nalh: Hei hi kan hman pawlh nasa leh lutuk a, hman tur zawk hre loa buai kan awm phah ta fo. Sawi nin theih loh JFa khan ‘mawi’ hmanna turah ‘nalh’ a hmang nasa leh lutuk a, a zia lo hle. A hmanna hrim hrim hi ‘fel’ taka sawi fiah dawn chuan sermon thiam lo thu sawi chen zet sawi a ngai dawn a, a ninawm dawn lutuk, a fiah phah dawn chuang si lo (tunah khan ‘fel’ ka hmang a, ‘felfai’ hmang duh tlat an awm ngei ang). Chu vang chuan, heti hian ti ang: “A khawi zawk nge ka hmang ang aw” i tihna apiangah ‘mawi’ hmang la, a dik zat zat ang. I hman duh dan sa hrim hrim tihdanglam chungchang a ni lo, ‘a khawi zawk nge aw’ i tihnaah chauh aw. ‘Nalh’ kan hmanna tam zawk hi a dik lo a; mahse, sawi a sawt vak lo ang. Hla te hi ‘nalh’ te kan ti mai mai; hla a ‘nalh’ thei lo. Eng pawh ni se, i hman duh zawk zawk i hmang thei, kan thunun thei lo che, a khawi zawk nge tia i rilru a insual chiah khan ‘mawi hmang hmiah rawh le’ ka han ti a ni e.
“Tur a ni” tih ka ngah hle mai a, a ‘fel’ lo deuh mai awm mang e. Mi thenkhat tan pawh chhiar a hrehawm thei ang, duh tawk phawt ang.