Thla kalta khan Yale University chuan tunhma huna an hotute chu sal kaihhnawiha hlawkna teltu an nih avanga ngaihdam dilna an siam a.
Khata tang khan mi pakhat Elihu Yale, he Ivy League university hming putna chhan chuan ngaihven a hlawh zual ta hle.
Elihu Yale chu British East India Company a governor-president thiltithei em em kum zabi 17-naa Madras (tuna Chennai) a roreltu ni thin niin 1,162 pound a pek avangin a hming chawiin Yale university chu a pianphah a ni.
“Tunlai khawvelah chuan 206,000 pound vel a ni” tiin historian Prof Joseph Yanniel, Birmingham a Aston University a history zirtirtu chuan a sawi a, Indian Ocean slave trade leh Yale inzawmna chhui chiangtu a ni.
Tun ang hun anga chhut chuan sum tam tak a ni lo, mahse, kha sum hmang khan college sak a ni a, building thar hlak sak a ni tlat a ni a ti.
Elihu Yale kha thil tha leh hlu ber ber te lakkhawm thintu leh Kohhran leh charity lama thil pek pe nasa tia hriat lar a ni a. Chutihrual chuan colonialist India ram rawkna lama sulsutu pawimawh tih a ni bawk.
Yale university in ngaihdam dilna an tihchhuahna chhan hi a tun hma hun lam Yale historian David Blight ho va researcher rual ten “university’s history with slavery, role of slaves in construction of a Yale building or whose labour enriched prominent leaders who made gifts to Yale” tia an zirchian hnuah a ni a.
Ngaihdam dilna an siam rual hian lehkhabu Yale and Slavery: A history – by Prof Blight that gives an insight into just how much Elihu Yale profited from slavery tih phek 448 laia chhah chu tlangzarh a ni bawk.
“Indian Ocean slavery trade chu Atlantic slave trade tluk laia lian leh turu a ni a, mahse kum zabi 19 hma kha chuan a nasa em em lo. Mahse, Indian ocean bikah chuan mihring sala in hmanna chu hun rei tak ata kalpui tawh a ni” tia tarlan niin, “sala inhralh, in man leh East India Company pawhin sala a hman tam tak an awm a ni” a ti bawk.
Prof Yannielli chuan Atlantic slave trade ah mihring maktaduai 12 vel lawih kum 100 chuhng velin sala inman leh hralh a thleng a ti a. Mahse, chu ai mah chuan Indian Ocean trade chu a lian zawka a huam a zau zawk bawk a, South East Asia leh Middle East bakah Africa te nen pawha inzawmna nei a ni a ti.
Yale University chu New Haven, Connecticut ah kum 1701 a din a ni a, United States a higher learning institution upa ber pathumna niin US president leh miropui tam tak te zirchuhahna a ni.
Kum 1713 atang khan Elihu Yale chuan theology, literature, medicine, history leh architecture lehkhabu tam tak bakah King George I thlalak te chu Yale tan hian a pe a. Chumai bakah thil hlu tam tak Collegiate School of Connecticut tan a pe a ni. Chung atanga sum dehchhuah te chu building chhawng thum sak nana hman niin amah chawi mawi nan Yale College tih a ni zui nta bawk.
Historian leh family member Rodney Horace Yale, Elihu Yale biography ziak tu chuan Elihu donation pek te chu Yale college dinchhuah theihna chhan a ni tiin a sawi bawk. Yale hming chu dai lova siamin a awm zui phahta bawk.
Yale university in ngaihdam dilna a siamah chuan inzahtawnna leh huapzo taka thil an kalpui zel tur thu an sawi a. New Haven ah huapzo taka economic growth a awm theih nana an chetzet tur thu an sawi bawk a, New Haven hi mihang tamna niin mahse university hming thlak tumna erawh sawi lan a ni lo thung.
April 1649 khan Boston ah piangin Elihu Yale chu klum thum a nihin England ah an pem a. Kum 1672 khan White colony Madras a Fort St George ah East Indian Compnay a clerical job chelhin a awm a.
East India company in a hlawh an pek chu tlem tak mai a ni tia sawiin Rodney Horace Yale chuan hei vang hian company a hnathawk te chuan mimala hlawkna an neih theih ann anmahni tawkah sum peipunna an ngaihtuah vek tiin a sawi.
Kum a kal a, Yale chu a dinhmun sang zual zelin kum 1687 kihan governor-president dinhmun chelh taq hialin kum 1692 thleng khan kum nga chhung a chelh a, mahse, company sum te chu mimal thilah a hmang a, a hna a thlahthlam tiin ban zui a ni thung.
Kum 1699 ah England ah let lehin kum 51 mi a ni tawh a, mihausa tak a ni tawh thung. Great Ormiond Street ah chenna In dinin chutah chuan arts leh artefacts hlu tak tak a dahkhawm a ni.
July 1721 a a thih khan British paper te chuan ‘gentleman thil phal em em’ tiin an ziak a. Mahse, historian te chuan Madras a awm lai chuan mi nunrawng leh duham an ti thung.
Yale thlaktu te chuan eirukna kalpui nasa leh a hun laiin council member tahhnem tak te chu governor a nih laiin mak tak maiin an thi an ti thung a. A sakawr enkawltu pakhat chu a sakawr ngainat ber ama phalna la lova a chunga a chuan avangin a khaihlum tia sawi a ni bawk.
Prof Yannielli chuan Forst St George a clonial records tam tak an zirchiannaah thil engkim fiah takin a awm tia sawiin “Elihu Yale kha slave trader hlawhtling em em a ni” tiin a sawi.
Prof Yannielli chuan slave trade atanga Yale an sum a hmuh dan hriatfiah theih a ni lo a ti a, mahse, slave trade mai ni lo diamond leh textile trade thlengin a inhnamhnawih vek a, chung te chu a hausakna a ni tel vek tiin a sawi a.
“Sum siam a thiam dan kha a turu em em a. Indian Ocean slacve trade a thuneitu ber a ni a. Kum 1680 khan south India ah tam nasa takin a tla a, kha vang khan labour surplus awmin Yale leh company official te chuan remchangah hmangin sal tam tak leiin chng te chu Saint Helena a English colony ah an dah a ni” tiin a sawi.
Yale kha Europe a lawng kal a piangah sal 10 tal thawn iahin kum 1687 han thla khat chhungin Fort St George chuan sal 665 a thawnchhuak hman a ni. Masdras settlement a governor-president a nih angin Yale khan ‘10-slaves-per-vessel rule’ a kalpui a ni a ti.
Prof Yannelli Yale university chhuak tho niin Elihu Yale a slave trade vel a buaipui tanna bul chu collared slave tena governor Yale an lo nghak lai thlalak intar a hgmuh atangin a ni a. He painting hi Yale leh sal inzawmna finfiahna pawimawh ber pakhata ngaih a ni a.
“Khatih hun lai khan England ah chuan sal neih a lar a. Yale khan sal a nei a nei em tih a chiang lo va, mahse, painting a sal lo lang ve chuan a nitin nunah sal chu lakhran theihloh a nih zia a pholang a ni” tiin a sawi.
Prof Yannielli chuan Yale biographer hmasa tena sal nena an inlaichinna an pholan vaklohna chhan nia a ngaih chu historical material tha an neih loh vang nia a ngaih thu a sawi bawk.
Tunah erawh East Indian Company meeting te chu digital a hmuh theihin a awm tawh a, scholar te pawhin pre-Black Lives Matter era hma a nih avangin pawimawh lutukah an ngaih duhloh vang pawh a ni thei tia sawi a ni bawk.
Prof Yannielli chuan Yale cfhu Madras atanga governor a nih laia sal tihtawp duhtu tia sawina chu a hnawl bawk a. “Slave trade tihtawp a kalpuina chhan kha a hmai phihfai nana a tih a ni zawk. Original document enfiah chuan India a Mughal ruler te zawk kha East India Company hnena slave trade titawp tura titu zawk an ni. Yale khan a hnu kum khatah Madagascer atangin Indonesia ah sal a thawn lut leh zui nghal zawk” a ti a.
“Sal a sumdawn duhlohna kha 15th Century a intan a ni a, mahse, sal a sumdawn duh lo tu zingah Yale kha a tel hauh lo” tiin historian Prof Joseph Yanniel, Birmingham a Aston University a history zirtirtu chuan a sawi.
Yale University hming put chhan sal vanga hausa ti
Get real time updates directly on you device, subscribe now.
Prev Post
Next Post