Vanhmingliana (Taua)
Dawrpui
-- Advertisement --
Assam Rifles te hi British hun lai atang tawha Mizoram khawpui Aizawl hmun laili leh pawimawh tak changtu an nih avang hian pawimawhna lian tak an nei a, an chanchin sawina hi a tamin, tam âwm pawh a ni e.
P.C, MNF, Congress hun lai atang tawhin political game khelhna berah kan hmang a. Tú Sawrkar pawh hian mahni tâwkah beihna chu an lo nei theuh tawh a. Khâng nawrna lo kal zêl atang khan tuna ZPM Sawrkar lo lan chhuahah hian a hmawr bâwkna tha tak chu a lo lang chhuak ta niah te pawh kan ngai a. Eng tak ang zêl ang maw? Kei erawhin ka sawi tum ve chu ka hriat ve ang ang, kha leh chen lo awm ve tawh Assam Rifles hmun leh anmahni kan lo hmuh thin ve dân chauh a ni thung.
Assam Rifles historical background hi hmuhna tur tam tak a awm tawh a. Pu R.Thanhlira lehkhabu “Aw! Zawlkhawpui!” tih te, Lalrinsanga IAS (Rtd) Aizawl Chanchin article leh thildangah hmuh tur a awm teuh tawh a, sawi nawn vak ngaiah ka ruat lo. Keia sawi tum ve hi chu kum 50 liam ta lama in hriatreng, in hmuh thin, in theihnghilh tawh te rawn sawi chhuah mai kha a ni.
Assam Rifles hungchhunga rambuai (1966) hmaa thil awm thin te kha:
Rambuai atang khan an inhung phui vek a, an phalna lo chuan Civilian tân luh leh chhuah theih a ni ta lo va. Buai hmaa tlân lût chhuak reng tan lo chuan hai leh hriat loh tûr a tam tawh ang. A ram hmar lam Bazar Bungkawn lama tanin âw ni ang!
Saron Veng lam atanga Bazar Bungkawn a lo chhuak chho, Pu Shillonga in bula kawng kal tlang Assam Rifles hungchhunga lût a, Pu Vankhama kawt chhaka A.R Gate siam takna hmuna Jeep Road tha deuh lo chhuak kha a thain a tangkai khawp mai. Rambuai hnu chuan an ping a, an vêng tlat bawk a, tuman kawng a awm an hre tawh lo. Shortcut kawng tha deuh kha a ni ve a. Sipai êk in sei kha a lar ve bawk thin khawp mai. Lungrem veka siam a ni a, a chung rangva, káng sang tha taka lungrem chunga innghat a ni. A ruala sipai sawmpanga vel lai inthiar theihna tura siam (service latrine) tín dawha siam vek anih kha. In sei pui a ni ringawt, a hmâwr lam chiang taka lang, thlalak pawh ka la nei khiau! A chunga kawng awm ka sawi lai bawr vel a mi bawk kha a ni.
Hmânah kha chuan septic tank hi kan la chîng lo va, êk hi a bik takin Dawrpui vengah chuan paih theih tura ruahman vek a ni. Hmun tam zâwkah chuan a khur laih Pit latrine kan tih kha a ni mai a. Êk paih hi an awm thin a, mipain an kawt a, hmeichhia in tínin an chhîpchhuan a. A paihna hmun tur bik an siam chu sipai hungchhung, Tuithiang Veng lam si, an ram lai velah ‘Ek phùm mual’ kan tih thin kha a awm a, chutah chuan êk paih tuin an zuk chhûng khâwm thin a. Khur thenkhat lo khat deuh tawh te phei chu a lung (êk lung) a phu nuaih nuaih a, Chîp, Lailên te hian an tlân a, kan veh ve reng thin! A lo tuihnai lo hle mai.
U Tawna (Pi Làitei fapa) Medical Quarters a awm thin kan ngaihsan deuh hi a awm a. Hreitê (Tomahawk) hi a pai tât a, êk phûm mual bula lei khi kak zau deuh maia Tarzan-a au dân “Auaaah” tia a’n aû a, a’n zuangkai thin te kha kan va ngaisang tak êm! A thûk phian mai si a, kai zo ta lo sela chuan engtin tak awm ang maw? A.R hmun Tuithiang chhak lam khu hmun nghet tha a ni lo, hmanlai chuan lei khi zau pui pui a tam. Tuna Saron Veng pan chhukna bula Salvation Army sikul thleng hian lei a che thin.
Sipai Doctor Quarters – Dr. Saichhunga f/o Ruatliana Sailo tepawh hmanlaia an awmna thin hnuai chiahah khân ‘Lammual Tê’ kan tih thin kha a awm a. A hun lai chuan a lûn ve em em a, Dawrpui leh Saron naupang te inkhelhna ber pakhat a ni ve. A chhakah khan sertawk kûng a awm a, a rah lai phei chuan naupangin ball-ah kan hmang thin. Rawngrût ho lâm zirna leh an training-na pakhat a ni ve a, zingkarah chuan naupang awm an phal vak lo.
Chandmary kâwn thlanga sipai chand kahna (Chandmary hming put chhan) kum 1959 February ni 13, ningania a chim vaka mi engnge maw zah an thih tak atang khan, kha mi hmun chand kahna kha khâr a ni a. A hma lama Lammual tê tia ka sawi chhim lam chiahah hian A.R ho silai kah zirna kha a awm leh a. Thûk taka laih, an silai mu lêng vâk pawh a ko pang vela tâng tura siam a ni ngei ang, ruam lian vak lova siam anih kha! An kah loh laia lût ru in silai mu kan chhar thin.
Chand kahna piah chhim lamah sipai choka ho kha a tlar phei dul mai a. Sipai ei siam, pa thau deuh nelh nulh te hian an atta kan siam tur chhangphut an han sawisa chu, a tam tham êm avângin kuta hmeh sên ni hek lo; kekawrte leh tawnzau chauh ha hian an kein an rap sâwr a, an tum vak vak thin. An thlan te leh hnapfîm te kha a fâr zeuh zeuh thin âwm mang e tih tun hnu hian ka ngaihtuah thin.
1st Assam Rifles kha an ni ber a, Mizo leh Gorkhali kha an tam ber a, naupang tan khan an felin an ngilnei ka ti. Atta kan per hlai pui pui leh kelsa kan tui deuh te kha naupang sava veh vâk mai mai te kha an pe mai thin a. A bul velah khan sapho phun, hlingsi kûng upa tawh leh lian pui mai kha a tam a, a rah tla kha kan chhar a, chite luia sangha vuak nân kan hmang thin. Saiipah lungpher chungah kan vaw keh a, luiah kan sawp vaka a phawn nasat lai khan an rui a, kan man a, a phuan a reh chuan an harh leh mai thin. Thil pawi lutuk chu a lo ni lem lo âwm mang e. A khawih phak kha Nghalim, Lêngphâr, Nghadawl, Nghameidum tih ang vel nghatê chauh kha an ni.
Lammual hi khawvela mual awm tawhah chuan a ram dinhmun azirin a tangkai ber mai âwm asin! Lammual tlâng bâwk zawng hi sipai family awmna thin a ni a, mahsela sipai leh family-ah buaina a awm fo avangin Loch Sap chuan Vai hmeichhe veng (Khatla) ah a sawn ta a. Tichuan, helai hmun hi Lammual atân laih tan a ni ta a ni.
Major Shakespear (Tarmita) chuan, “Kum 1897 a Aizawl ka luh chuan a zâtve vel chu an lo lai zo tawh” a ti a ni awm e (Aw! Zawlkhawpui – R.Thanhlira). Sipaiin lam zir nan an hmang a ni mai lo, tihpui a awm chuan Lammual vek a ni mai. Kum 1960 bawr vel thleng khan lirthei kha a la awm lo tluk a ni a, puipun khawmnaa hman khan engmah buaina a awm lo, tun dinhmun nên chuan tehkhin phak loh a ni. Republic Day, Independence Day lo thleng te kha chu Aizawl a chêngte tan chuan ni ropui, Krismas tenau a ni hawt mai thin.
Zing dar 10-a Bawrhsapin thu a sawi zawh atang chuan nilêngin intihsiakna chi hrang hrangin hun a khat a. Tlai lâwmman sem zawhah a nghahhlelhawm ber football khelh – Aizawl XI, 1st Assam Rifles, Police inkhela hun han khâr te kha show ropui ber khatih hun, rambuai hma leh buai hnu reife kha chu a tluka nuam a awm thei lo a ni ber e. Tunah chuan zing kârah a rûk a râla hmang ang maiin reiloteah kan zova, pisa kaite tan chawlh a ni a, nuam an ti hle ringawt mai a ni. Hun lo inher zêlin a hrin te pawh a ni a nge!
Lammual chhak chhuah lamah sawn kawng kal, Dâk Inpui pawh tu, tun thleng pawh a la awm reng hi a tangkai thin hle. Mipui vantlang kal phal vek a ni a, Venghlui leh College Veng lam tan Bazar kalkawng hnai ber a ni, tunah erawh tumah kan kal thei tawh lo.
‘Quarter Guard’ kan tih hi chu a lar a, kan hre deuh theuh tawh awm e. A sak leh a din hun ni tak maw? A awm hmasate khan dár phêk nalh takin 1857 tih kha an târ reng thin. Rambuai lai kha chuan lungin ah an hmang thin a. A sak hi a thaa, an chei hnûm zel bawk a, thiah loh chuan kumkhaw daih kan tih ang chi anih hmel; lung chhuat leh bang vek an ni bawk. Sipaiin khêl lova an tih thin lung tilêng em em chu ni chhuah leh ni tlâk tawtawrawt an hâm thin kha a ni. An chhuahsan tâk hnu chuan khua a har duh hle! A hmaa laipui dah awm thin kha a larpuina pakhat chu a ni. Fapa tlanbo ang deuhin helai hi rei tak a chhuahsan a, INTACH hmalak nain a lo kîr leh a, mahse tunah chuan Khatla lam sawn phei a ni leh ta si.
‘Assam Rifles Pipe Band’ hi awm hmasa ber, thiam ber an ni ang. An reh ta duk mai le! Keini a bula awm te tan chuan ni chhuak anga khêl lova tuk tin hriat thin a reh ta vung vung mai, lung a va tilêng em! Quarter Guard chhak chhoh zel hi rambuai hnuah ngat phei chuan mi an kal khât khawp ang, an phal lo tlat a! Tunhma khan sipai ho tan bika canteen siam a awm a, thil a thain a man a tlawm bik em em. Pu Vankhama kha thla la tura an koh thin avangin a lei ve an phalsak thin. British hun laia sap sipai ho sa tîn ei thin ‘Salmon’, a tîn pawh oval shape ang chi ngei mai te kha kan naupan lai chuan lei tur an la nei. A bul leh a vel a faiin an cheimawi, hung thlapin pangpar huan an siam kual vek a, Rose leh Dahlia leh Saron parmawiin an dah khat vek. Tlawh ngai loh a ni a, foreign hmun ang mai a ni thin.
Lammual sir chhim leh hmar lamah a tawn tawnin Drill / Military exercise na a awm thin. A hman dan erawh chu a inang lo. Hmar lam ami kha chu a hnu lamah chuan cinema hall-ah an let ta a, A.R Cinema Hall tih anih reng thin kha. A chhim lam ami kha chu a chhûngah Squash (banga vuak sawhkhâwk game) khelhna te a awm a, Officer ho an inkhel thin.
Sipai ho silaimu leh silai dahna (Armourer Shop) hi tun hma chuan sipai civil canteen awmna piah maia mi in sei deuh hi a ni thin a. Sipaiin an chhuahsan hma kha chuan Quarter Guard ral leh lamah sâwn an sawn a, an vên uluk thin em avangin a bula kal pawh kan ngam ngai lo. Vai ho Mandir hi sawi rik loh theih loh, a ep thlang lamah hian sipai canteen tak tak, ‘Canteen Kual’ tih hming put chhan pawh a awm thin anih kha.
Aizawl Hmathlir pawl anga Chief Minister Pu Lalduhoma kan biak tum khan zawhna ka zawt ve a, “Mandir – Hindu Biak In vel saw an chhuahsan ve dawn em?” tiin. Ani chuan, “A tel vek, an chhuahsan ang” a ti a. “In va ti thei ve le? Sawrkar chak tak in nih chu!” ka’n ti leh hrâm a, a bu nghut a. Ka sawi chhuahna chhan kher chu lunga vawikhat kan vawm pawha mi khati zâtin nunna kan chán kha a ni si a, an chhuahsan hi ka lo ring lo ve bur ringawt a! He lai hi traffic mu tàn pui ber a ni a, an pawh rual vek chuan Aizawl traffic hian awmzia a nei dâwn a, a lawmawm dawn ëm a. Awle! Assam Rifles hungchhunga thil awm thin te sawiin ka hun ka hmang rei ta a, ka sawi duhna chhan tak chu a lo hre sa ten in sawi belh atân leh thangthar ten an lo hriat ve atân tih mai a ni.
Mizoram State kutah a awm ta maw?
Mizoram hian mamawh lian ber kan neih chu hmun âwl tha tak, kan hunawl hmanna leh ram dang atanga lo lût tur te tana lenkhawthawnna hmun tha leh mawi siam a ni. Hmunâwl awmah hian hetiang hmun hi kan siam dawn emaw tiin kan lo thlir thin a, Sawrkar hian Concrete in bawk a sa leh thin a.
Lammualah pawh hian ‘Laldenga Cultural Centre’ mi singkhat leng sak kha kan tum leh a, a lung pawh kan phûm hman hial em aw? Traffic ti jam tu tur leh mipui tam takin khawpui kalkawng te kan tihbuai theihna lam chi hi chu kan mamawh ber a ni tawh lo. Huan mawi tak, pangpar leh thing a khat, ransa leh savate pawh awm ve theihna hmun chauh hi kan mamawh. Vairamah pawh Vai chhungkua chuan an neih ang tâwkin muri fûn khat an thet a, an chhungin an khawpui park ah te khuan an thu bial a, an hlimpui êm khu! Chutianga hman ve theih tur chuan i dah âwl ve mai teh ang u.
Open air pakhatmah a awm lova, thalaite kan tâwt lutuk a, bike leh motor-in hla deuhah kan inphur chhuak a, result tha lo a chhuak leh si! Chu ai chuan lang tlang deuha an inkawmna tur hi sum sen ngai vak lovin siam a tul tak meuh a ni. Bahrik leh in awmsa ho hi saksa an nih ang ang hian cheimawi ila, museum leh library leh science thil pawimawh entir nan te. A luh man awm zêl se la, gate luhna atangin Sawrkarin sum a la lût anga, maintenance-ah hmang zel sela! Sawrkarin sum seng vaka chei a tum chuan sum hek ni mai lovin a nawmna a tibo zo vek ang. Contract inpek leh sum siam tum nan chuan i hmang tawh lul lo ang u. Mizorama hmun âwl tha neih chhun pakhat ‘High School Field’ pawh kan tihchhiat vek tawh hi!
Sawrkar hian mi thiam leh rem hria a ngah em em a, chung mite chuan mawi, nuam leh tha mipuite tan Hringdup hmun siam mai teh se. A hrilhtu tur erawh ram hruaitute in ni chiang! Venthat a va ngai dawn em! Mizote hi thalai tam ber te leh puitling te pawh hmun tibawlhhlawh leh tihchhiat hreh miah lo kan tam si. Mizoram hi kan tâ, mipuite tâ, thangthar lo awm zel tur te tâ, a hming chauh ni lova, chhenfâkawm tak leh zahpuiawm lovin i siam teh ang.
Kan Sawrkar hnênah hian mipuiin ngaihngam takin kan hlân dâwn che u a nia, in tih that leh that lovah thui tak a innghat dâwn. Tin, mipuite hian kan rilru put hmang (morality) hi i siam tha ang u. Mipuite mamawh ber ‘Moral Rearmament’ rilru siamthatna, khawtlang, Y.M.A leh Kohhran ah te i sawi ngun ang u.
Assam Rifles te khan hnawksakna chin nei mah se “Lung an tilêng” dâwn a ni. Kha leh chen hmun thianghlima lo chhuahtute kha, Aizawl thâwk lâkna – Oxygen min siamsaktu te an ni si a.