Mahmuaka Chhakchhuak
Mizoram Sorkarin Mizo awng hmasawnna leh humhalhna lama hma la tura Sept. 29, 2023-nia a din Mizo Language Development Board (MLDB) chuan a hmasa ber atan Nov. 17, 2023 (Zirtawpni)-ah khan hutkhawm neiin hmalak dan tur an sawi ho.
He hutkhawm pawimawh takah hian Mizo awngin hma a sawn zel theihna tur atan tinzawn bik neia hma latu tur sub-committee hrang hrang siam bakah A AW B (Orthography) siam rem chungchangte pawh an sawi ho bawk a. A AW B siam rem tih hian hawrawp pakhat ‘NG’ awmna hmun chu tihdanglam nisela ‘N’ leh ‘O’ inkarah dah nise a ha ang ngem an ti a, tunah chuan thutlukna la siam mai loin mipuiah sawizauna neih hmasak ni phawt sela an ti a ni. Hetianga hawrawp pakhat awmna hmun sawn chungchanga rawtna a rawn chhuah chhan nia lang chu tunlai huna thuziahna atana kan hmanrua ber Computer (a bik takin hnathawhna atana kan hman tam ber Excel-ahte) hian Alphabetical order anga han dah (Alphabeticalise) hian ‘N’ hnungah zel ‘NG’ hi a dah zel vang a ni a, kum sawm hma lamah khan MBSE lam pawhin hetianga tihdanglam hi ha zawkin an lo hriain ulin an lo hre tawh naa an lo titlang ngam chiah lo tawh hin a, tunah MLDB chuan tihdanglam a ha ang em tiin hma an han la ta a ni.
Chutianga hawrawp pakhat kan tidanglam a nih chuan hetiang hian a lo ni tawh dawn a:
A AW B CH D E F G H I J K L M N NG O P R S T | U V Z
Hnam tin hian awng kan nei vek a, ziak hmanga inbiakna awngkam kan tih hawrawp (alphabet) hi 1750 BCE aang khan alo awm tawhin Proto-Sinaitic kha Alphabet kan neih hmasak ber nia hriat a ni. Chu Proto-Sinaitic chu belh a, siam ha chho zelin chuta ang chuan hnam hrang hrangte pawhin alphabet nei chho zelin English alphabet pawh hi rawn chhuak nia ngaih a ni. English alphabet hi engtik aang chiaha neih nge tih erawh hriat a har tawh hle mai a, Kum zabi 7-na hma lam khan Latin script aanga lak nia sawi a ni. English alphabet-ah chuan hawrawp 26 awmin vawiin thleng hian hetianga hman a ni a. BC. 3000 velah daih tawh pawh khan Lal hnuaia Arsi chanchin zir mite chuan symbol mawl te te hmangin tahrikni leh inawpna – chhiarpui chhinchhiah nante, piancham leh thildang chhinchhiahna tana an lo hman hin chu alphabet obul nia sawi a ni bawk.
Greek ho pawhin BC. 800 velah alphabet: Alpha, Betta, Gamma tih hi an lo nei tawhin vawiin thlenga hman ala ni a, a zavaiin hawrawp 24 a ni. Hindi alphabet pawh hi hawrawp 46 a ni a, vowel 13 leh consonants 33 an ni. Chutiang zelin Spanish chuan Alphabet 27 an nei a, German chuan 26, Russian-in 33, French-in 26, Italian-in 21, Arabic-in 28, heng bakah hian Chinese hnam hi chuan alphabet an neih zat hi sawi theih chiah a ni lo thung. Hetiang hian hnam hrang hrang hian alphabet hi kan nei hlawm a, keini Mizo pawh chuan alphabet 25 neiin English te’n alphabet an neih zat hi keini aiin pakhatin a tam zawk a ni.
Mizoin alphabet kan hman mek hi kan hriat chian lehzualna atan a bulhut aangin han sawi ila: Mizo awng bul min an saktu hi Pu Buanga leh Sap Upate tia hriat a ni a, chik taka ngaihtuah chuan Thomas Herbert Lewin (Thangliana) kha a nih zawk theihna lai a awm. Pu Buanga te chuan Mizo awng hi kum 1897-a an siam niin kan pawm a, Pu Thangliana chuan kum 1874-ah khan Mizo awngin thu leh hla alo nei tawhin lehkhabu hian alo siam tawh thung. Thangliana chu kum 1857 September 9-ah Sepoy Mutiny avangin India ramah alo chhuak a, England aangin Spain vaukam hrutin Mediterranean tuipuiah rawn kalin Red Sea-ah kalin Suiz Canal a rawn kal zel a, Indian Ocean ah kalin Bombay a rawn thleng ta a ni. Oct. 15, 1864-ah Satikang (Chittagong) a rawn thleng chho a, Sepoy Mutiny rilru leh Bengali nungchang a mil loh em em laiin Mizo leh tlangmi, nungchang danglam tak a rawn hmuh khan tlawh chhuah a chak nghal em em mai a. A hmasa ber atan Thangluah Lal Rothangpuia chu hianah a siam thuai a, kum 1872-a Mary Winchester lak let lai khan Mizo awng hi a thiam tawh viau bawk a ni. Heng aang hian Mizo awng pawh English alphabet hmangin, Roman script, Sir S.W. Jones method-in Mizo awng alo ziak a. A lehkhabu hmasa ber “Hills Tract of Chittagong and the Dweller Therein”-ah pawh chuan mizo awng thumal tam tak a lo ziak lang tawh a ni.
Kum 1870-a a buatsaih “Progressive Colloquial Exercise of the Lushai Dialect” tihah pawh chuan mizo awng leh sap awng thumal dahkawp zelin thumal 1105 lai a dah a, he lehkhabu hi hlawm thuma hen niin hlawm khatna chuan phek 1 -70 thleng awhin Lushai Dialect of the Kuki or Dzo language tiin inbiakna awngkam sentence hrang hrangte chu mizo awng leh sap awngin a dah kawp zel a. Hlawm hnihna pawh chuan phek 71-90 thleng awhin Mizo thawnthu pathum Chemtatrawta, Lalruanga leh Kungawrhi te thawnthu chu mizo awng leh sap awngin a dah bawk a, hlawm thumna pawh chuan phek 91 – 120 thleng awhin vocabulary lam niin mizo awng leh sap awngin a dah kawp nghal zel bawk a ni. Amaherawhchu he lehkhabua mizo awngte hi mi tam tak tan chuan chhiar har tak tur a ni thung a, hawrawp mal te tea ziak erawh min hnutchhiah lo a, thumal (word) hlira ziak hi kan hmuh theih chu a ni a, a thawnthu ziak aanga uluk tak chhiar erawh chuan alphabet hi 25 a hmang nia hriat a ni.
Hetiang hian a sentence siam henkhatte chu han thlir chhin ila:
Nungma i-in-tshiem-taw-em = Are you nearly ready,
In-om-lem-ang = I will play,
Tu vaibel ngey a-dzu? = Whose pipe was he smoking?
Koyangey kul-don? = Where are you about to go?
Nungma pu-un i-ta emni? = Are you weaving cloth?
Koyma tum-tuk ka-ril atam-ey = I am very hungry,
He hmaitscia nula pa-hnit, ni-dzana alam-don-taw-a, alam-ta-loh =
These two girls were to have danced last night but they did not,
Hetiang rei-tuk mut dzong adzak-tlagh-em-ey = I am ashamed much of sleeping so late, adt.
Heng bakah hian thumal pawh hetiang hian hahnemtham tak a dah bawk a;
Pakat – One,
Pahnit – Two,
Patum – Three,
Pali – Four,
Pa-nga – Five,
Paruk – Six,
Pasari – Seven,
Pariek – Eight,
Pakoa – Nine,
Prophet – Kuavang-dzawl,
Dzai-tchum – Cut with scissors,
Ashang – tall/ high,
Matei-lovin – surely/certainly,
Ngah-sha – fish,
Nimin-dzan – yesterday night,
Tchum-dzing – Morning mist,
Mu-ul-pui – A mountain,
Pa-tchia – Poor,
Lukha – Platform,
Mei-koh – Smoke,
Vai-hto-len – A mosquito curtain,
Vana-nghur – Thunder,
Mu-tscuak – Sleepy,
Hmei-htai – Widow,
Dzong – A monkey, adt.
Thangliana hnuah hian Pu Buanga leh Sap Upate chu Mizoram rawn luh an tum a, an rawn luh mai theih loh avangin Mizoram pawnah kum thum vel an awm a. Pu Buanga hi Jan. 21, 1891-ah Calcutta a rawn thleng a, Sap Upa hi chuan kum tawp lamah a rawn fin ve chauh a, an pahnih chuan Tripura rama Mizo hnahthlakte zingah rawngbawlna neih an tum a, nimahsela Tripura Raja chuan alo remtih mai loh avangin kum 1892 January thlaah chuan Chittagong Hills Tracts lamah an kal leh ta a. Heta an awm lai hian Thangliana lehkhabu ziak The Hill Tracks of Chittagong and The Dweller Therein tih lehkhabu hmang chuan mizo awng pawh an zir ngun hin hle. Hei hi mizo awng lehkhabu an hmuh hmasak ber a ni a, chumi hnuah Brojo Nath Shaha siam Grammer of Lushai Language tih lehkhabu chu an hmu leh a, ni tina an zir hin mai bakah Mizo pa pakhat kawm tur hi an hmu fuh hlauh bawk a, a ni hnen aang chuan awng an zir bawk a ni. Tichuan mizo awng thiam sain kum 1894-ah Mizoram an rawn lut a, Aizawl an rawn thlen zan pawhin Puan In kaiha an mut laiin sakhi kah nan silai an neih leh neih loh pawn lam aanga an rawn zawh pawhin ‘Nei lo’ tiin an lo chhang a nih kha.
Pu Buanga leh Sap Upate chuan Mizoram an rawn luh tirh aang chuan rawngbawlna nei char charin an ul hle a. Chutianga an buai hle karah chuan Mizoram an rawn luh hmaa an thiam sa leh an rawn luh hnua an thiam tharte aang chuan ziak ngeiin A AW B min lo siam sak a. Hemi hma hian Silchara an awm lai hian alphabet an lo duang tawh a, chu an duan chu hetiang hi a ni;
AW A B D E F G H I J K L M N O P R S T U V Z CH
Nimahsela Mizoram an rawn luh hnu kum 1897-a an siam chu hetiang hi a ni a;
A AW B CH D E F G H I J K L M N O P R S T | U V Z
Hetiang hi a nih laiin J hi Pu Buanga hian mizo awng ri-ah hian a tel loh avangin kum 1940-a chhuak Pu Buanga Dictionary-ah kha chuan a paih leh daih tawh a ni.
Hemi an siam hnuah hian Zosapthara chuan J leh NG te chu rawn belh ve lehin tuna hman ang hian tihdanglam awm leh tawh loin la hman chhunzawm reng a ni. Chutiang chu hei hi a ni a;
A AW B CH D E F G NG H I J K L M N O P R S T | U V Z
Hetiang a nih takah chuan Mizo awnga A AW B min siamsaktute hi Pu Buanga leh Sap Upa te pahnih chauh an ni lo tih chu kan hrethiam thei maiin a rinawm. Pu Buanga te’n Mizoram an rawn luh hma khan Thangliana lehkhabu ziakte kha chhiar hmasa lo ni sela hetiang hian ngaihtuah nachang an hria ang em? Thangliana (T.H. Lewin) kha kawng sial saktu atan an pawm em tihte hi ngaihtuahnaah alo awm nghal bawk. Chutiang zelin Zosapthara ngei pawh credit pek ngei a ngai bawk ang.
Tunah Mizoram Language Development Board-te chuan uluk taka an ngaihtuahin A AW B CH D E F G H I J K L M N NG O P R S T | U V Z tih chu ha zawka hriatna an nei a. A tir lama kan sawi tawh angin tihdanglam ula an hriat chhan pawh tun huna ziakna hmanrua bera kan neih leh hman Computer-in Alphabetical order anga dahin NG hi N hnunga a dah tlat vang hian tihdanglam nawn lehzel a ngaih hin avangin a buaithlak a, Computer-in alphabetical order anga a dah dan ang hian dah mai chu a ha lawm mi tih ngaihdan a rawn pian vang a ni. |awng chu thilnung ang deuh a nihna lai a awmin a che ve reng a, tihdanglam a ngaih hun pawh a awm bawk hinin awng bungraw henkhatte phei chu paih a, a thar sengluh hun pawh hnam dangte pawhin an nei hin. Tuna kan sawi lai erawh thumal a ni lo a, hawrawp mal chungchang niin a awmhmun sawn mai chauh a ni. A ha zawng leh a ha lo zawng pawhin nghawng lian lutuk chu a neih kher a rinawm chuang loh nain a tir aanga A AW B kan lo neih tawh a, kan lo thiam tawh sa chu hawrawp paih leh belh pawh awm chuang loin hawrawp pakhat chu a awmna hmun a danglam dawn ta tihna a ni mai.
Chutianga hawrawp pakhat lo danglam tak avang chuan a zir tir aanga thiam tawhsa puitling thlengin kan zir thar leh erawh a ngai dawn tihna a ni ang a, thil zir har tak pawh a ni kher chuang awm lo e. Ngaihtuahna han hmang zau hlawm teh ang u.
LEHKHABU RAWNTE:
1) Progressive Colloquial Exercise of the Lushai Dialect. T.H. Lewin Calcutta 1874.
2 Zofate Chanchin ha rawn hlantute P.L. Lianzuala, First Edition 2012.
3) Report of the Seminar of Lecturers in Mizo Language held from 12 -14 Feb. 1975 at Aizawl Club, Aizawl
Articles:
(1) MIZO A AW B |OBUL PU BUANGA TE SIAM A NI LO. C. Vanlal Ruaia, Librarian, Govt. A