(A khawharthlak deuh
ruiha hriatna ka nei)
C.Vanlal Ruaia
Mob: 9862569310
Hman ni chu Bazar Bungkawn atangin ka bazar haw lam traffic a jam deuh avangin ka’n hawi kual vel a. Assam Rifles chhuahsan ram chu a reh thep mai a. Tukverh kawngkharte chu a inhawng rim rem a. Lung kulh ho kawt lai te chu, hnahthel phiah fai lohin a awm pheng phung mai a. Hnuhma a thingin, ka rilru chuan Pu Vanhmingliana (Taua) chu a lung a leng ngei ang ka ti rilru a. Keini Laipui Chanchina Lungleng ve ringawt pawhin Laipui ding awm tawh lo nen a lunglenthlak ruaiin ka hria a. Hmasang atanga lo cheng thin tlai ni tlak dawn Tawtawrawt ri hre phaho tan phei chuan a lunglen thlak dan tur chu ka suangtuah a.
Heng Lung Kulh Ngawirenga ding khup mai hian kei chu ka lung a ti leng hrim hrim a ni. Kan tlan phei zel a, Laipui, dara siam kha a lo awm ta lo bawk a. Napolean-a hun ami a ni, tiin LW Shakespear chuan a sawi a. INTACH Mizoram Chapter lam ka’n phone a. Prof J V Hluna laipui bo pawh zawng hmu lehtu chuan, “Tunah chuan he laipui hi Khatla lamah dah rih a ni a, a hmun ngaiah dah leh tura tih a ni,” tiin min hrilh a. A chanchin chu a lo umzui leh diam tawh a. A lawmawm khawp a ni.
Lung Kulhho hi: Eng vanga heng lung in (Lungkulh) hian lung tileng ngawt nge an nih a. Heng Lung kulh hian kan ram chanchin (History) thui tak a hril vang a ni. Kum 1890 September ni 9 khan Changsil kawngah Lal - Thanruma pasaltha ten Zarkawt-a June 14, 1890-a Mizo Lalho leh Captain Browne-a Sa ui tanna thuthlung leh Sapho chet dan duh lo a, Sapho an beihnaah Captain Browne sakawr chung chuanga Changsil pan chu an kap a. Changsil Kulh an thleng thla hram a. A thisen a chhuah hnem em avangin a boral zui ta a, hemi tum hian porter pawh tam tak an thi a. He mi tanpui tura Cachar (Hringchar) lam atanga lo chho pawh kha an beih zui zel avangin, Sap hotupa pakhat Leutenant. Swinton-a pawh chu an kap hlum ve leh ta a. Tin, Aizawl Kulh Baja tlang phei vela British sipai Bahrik zawng zawng chu an phin darh leng bawk a. A hmun nghaktu zawng zawng chu nunna humhim nan ram hnuaiah an tlan darh vek a ni. Mizo pasalthate chet dan hian British roreltute a barakhaih hle a. An rin phak baka Mizo pasalthate an chet takah chuan Mizo ho ten Silai an nei a. Zen/ Kat an siam thiam bawk si a. Mau rap in atang chuan Mizoho hmachhawn chi a ni lo tih hriain Lungkulh sak dan an ngaihtuah ta a. Tuna Raj Bhavan kawmthlang Tennis Court thlang ruamah Khasi ho leh Punjabi mistiri-ho quarry an hawntir a. Captain Browne kah hlum a nih tak siah chuan, Hotu dang Mc Cabe Nagaland lama Naga te nen a lo inbei tawh, tawnhriat ngah an rawn tir chhuak a.…Captain Loch Engineer thiam tak mai pawh kum 1891-ah Surma Valley Police Command turin a lo chhuak bawk a. Tichuan, Lungkulh chu an sa tan ta a ni. Tin, Lammual pawh a lai tan nghal a. Changsil chauh lawngleng thleng thei chu Tlawng luidung te pawh Mc Cabe-a nen chuan Lung lian hal darhin, Sairang chu lawngleng thleng thei turin an lo siam ta a ni.
Mc Cabe-a hian Mizo Lalho chu zawi muangin a bei ta a. Kuli tur leh chhiah an ngen ngawt chu Mizo Lal ten an ngai thei lo em em a. MC Cabe zin chhuak chu Lalburha leh a thurualpui Pawibawiha ten ni 20 – 28, March 1892-ah Sesawng hmunah hian an lo hual bet tlat mai a. Lunglei lam atangin va pui turin Leut. Boileau-a ho sipai 90 a zan a zanin an lo phei hial a ni. Mahse a hmun an thlen hmain an inchhan chhuak thei hram a ni. Chung lai hun kum 1891 April thla chuan Lunglei Fort Tregear-a awm 2nd Gurkha Regiment chu Frontier police 150-in an han thlak a, an hotu pakhat Leut. Boileau a chu Tui-ah a lo tla hlum bawk nen, an buai a zual hle mai. Hemi thla tho hian J Shakespear chu Lunglei Post hming thar “Superintendent” tiin an rawn post ta a. Chittagong Frontier Police ho pawh chu “South Lushai Hills Military police Battalion “ tiin an thlak nghal bawk a. An head quarter pawh Tlabung (Rangamatri) atangin Lunglei ah sawn a ni ta a ni.
Tichuan Aizawl lam pawh Kulh sak lamah an tang nasa em em a. An sa chak bawk a, Champhai atangin Far chi te la thlain an ching a, Capt Loch hian in a sa nasa hle a. A in sak Dak inpui Lungrem Platform nuam tak Pucca building-a sak kha an nawr chhia a. Concrete in an sak that tak te kha uiawm tak a ni. Tin, tuna Press Chanchinbu office hmunah hian Lung in a chung lam mum tul mai kha a awm thin a, khang te kha lung rem vek a chung mum put mai a ni a, a uiawm hle a ni. Tin, Bawrhsap pisa (DC Office)… hmanni lawkah kan ti kangral vek mai thei hi a mak em em a ni. A mak em em rual in, a zahthlak hluah hluah a ni. British hun lai atanga Treasury Strong room ni thin Police pariat velin zan tin an veng a. State kan nih hnu phei khan chuan DC office hi kil thumah ven a ni thin chung paw’n, kan DC office Pucca building kang fai vek mai hi a mak em em a. Hemi zana duty te hi an hriat dan a inang thap a ni maw ?? Nge ni Investigation-ah an zawt reng reng lo zawk le? Mipui hi chuan a kang tih chiah kan hria a. Engmah hriat zui awm lovin a pil bo dawn ta ni maw???
Tin, Secretariat Eastern block Assembly opposite chiah hi British-in min awp lai chuan Sap thlanmual a ni thin a. English ruang engemaw zat chu an phum ve ngei awm e. Kan thianpa Lalawmpuia Lungen (S/o Larammawia Lungen) chuan kan naupan lai chuan an chhung ten thlan an rawn tlawh ve thin a. Secretariat an sak hnu pawh khan an la rawn tlawh ta cheu a; mahse thlan hmuh tur a lo awm tawh si lova. Beidawng takin an haw leh ta a ni” tiin min hrilh nghe nghe a ni. Eng tin hian nge min ngaih ang le? Lawm tak chuan an haw leh lo mai thei a ni. Chhungte thlan tlawh tum lo tihchhiatsak vek chu engtin tak min sawi ang maw.
Tin, Salomon’s Cave thlangah hian Assam Rifles Camp atanga hnai ber sipai tam takin an tui tlan ber Tuichhunchhuah thuk tak leh nalh taka siam a awm a. Mahse tunah chuan building lianpui maiin a thut a. Tuichhunchhuah erawh khaichhuah theih tawk tawkin a awm. Building-in a thut tak avangin a tui te hi la thianghlim tak maw. Hei pawh hi a mak hle ani..
Kerala, Thiruvananthapuram-ah Poovar beach bulah Ophir lawng kai a awm a. Chu Lawng kai chu hmasang ah King Solomon-a lawng kai a ni. Vawiin ni thleng hian Kerala sawrkar chuan Develoment khawiha tihdang lam an phal lo a ni. A nih ang ngai ngai khan a awm reng mai a ni. Tin, Oriental Research Institude & Manuscript (ORIML) Kerala University Cumpus chhungah hian a awm a. Greek Script leh Latin word te Hebrews te etc Palm hnah leh Puithiam Diary kilh khawm te, a tam hle bawk. Palestinian leh Indian peninsula insumdawnna chanchin leh hmasang administration zir nan a pawimawh hle a ni. Kan thil hlui te, thil awm reng thei hian History chanchin a sawi a. A awm reng thei (tawih thei lo) pawh tihchhiat vek zel mai hi hnam mawl hna a ni a. Development chu hmun dang awl a la tam a. Chungah chuan kan siam mai dawn lawm ni. Mi lo luah tawh ram leh upa zawk tihchhiata thil dang dah hi kan sim a tha khawp ang. Assam Rifles ram chhuahsan hi Public Garden leh Museum lam thil atan zawi muangin ngaihtuahna nen hman tum ila. Engtin mah ti danglam lo ila. Kan Mizo Lal leh Pasalthate Hmachhawnnana sak, LUNGKULH hi awm reng rawh se. Pawl emaw Kohhran emaw NGO emaw te paw’n rim lo se. Thiam taka roreltu ten hma an lak loh chuan kan indang zo lovang tih hi thlir ran a ngai a ni. Inthik tur awm lova him taka vawn reng a pawimawh. INTACH Mizoram Chapter (Built Herritage) te pawh an awm e. Tunah pawh Court lama zualko an awm ni awm a ni; mahse, heng hian chuan beng a ti thlep tur a ni lo. Thlasik tlaini tlak dawna Assam Rifles tawtawrawt ham ri hre pha ho nu leh pate chu an lung leng ve ngei ang.