Familia Fanai Lal\ansanga
-- Advertisement --
Champawat Keipui hian Nepal leh India rama mi 436 a seh a. A rapthlak hle mai! ‘Awih loh loh tur’tih palh awl a ni. Guinness Book of World Record chuan khawvela ramsa zinga mihring seh hlum hnem ber chu he keipui (Bengal tigress) hi a ni tiin a chhinchhiah kalh si a ni. Eng le khaw le, ‘Champawat ramhuai’ an tih emaw, ‘Champawata mihring ei ching keipui’ an tih emaw hi sakei sual tak, nghal tak, huaisar tak, dangdai tak leh fing tak chu a ni phawt mai.
Champawat chu India ram, Uttar Pradesh state chhunga awm, Kumaon division-a district 6 zinga pakhat a ni a, Nepal nen an inri a ni. A tir chuan he sapui hi India ramah ni lovin Nepal ram khawthlang lam thingtlang khua, Rupal-ah kum 1890 chho vêl khân a hrâng tan a. Rupal khuaa mite chu chin hriat lovin an bo ta fo mai a. An ruang hmuh tur leh hlawm tur a awm bawk si lo va. Khuangcher bo an sawi ang hlauh, chin hriat lohvin an bo zel a ni. Sakei pakhat chuah ni lovin pahnih pathum an nih an ring hman rum rum a. Rupal khuaa mipui mangang chuan thuneitute hnenah thil awmzia an thlen a. Thuneitute chuan sakei chu kâp hlum turin pasaltha eng emaw zat an ruai a, kah hlum chu khawiah! A hmel takngial pawh an hmu ngai tlat lo. He keipui hi a fin êm avang leh a fimkhur thiam êm avangin mi 200 lai a seh hlum tak hnu chuan Nepal Army an pun ta hial a. Silai tha elkhen leh ralthuam famkim nei Nepal Army meuh pawh eng ruai an ang thei lo va, an hlawhchham thak a ni.
Nepal Army beidawng tihngaihna hre lo chuan mipui a pun khawm chiam a, ri thei chi tinreng khawng ri chung leh au chêl chûl chungin sakei hrâng chu Sarda lui ral, India ramah an hnawt ta ringawt mai a ni. Chutah chuan he keipui chanchin hi a tawp mai lo. India ram Kumoan division-a Champawat leh a chheh vel khuaah te chuan a hrâng leh ta hle mai a, kum li chhungin mi 234 (zahnih sawmthum leh pali) a seh leh hman a ni. Mi a seh hlum mai a ni lo va, a ei nghal zel bawk a ni.
He keipui sual leh chimawm tak hi kah hlum a nih theih lohna chhan ber chu mi a seh reng rengin chhun pachangah a seh tlangpui a, a mi sehte hi hmeichhe âwmnêm leh naupang, dai bul lawk lawka thing fâwmte leh ran chaw zawngte an ni deuh ber a. Mi a seh a, a ei zawh veleh a zan a zanin ram hla tak tak, a changin km 32 laia hlaah te a vak bo daih zêl a ni. India ram awptu British thuneitute lu a tihaiin a timangang ta hle mai a, he keipui sual kâp hlum tur hian pawisa tam tak tak tawktarhin pasaltha an ruai chamchi a. Mahse an hlawhchham zel si a ni.
Kum 1907 khân British officer pakhat chuan he sakei huaisar hnu chhui tur leh kâp tur hian Jim Corbett a ngen ta ngawt mai a ni. Hetih lai hian Jim Corbett hi kum 31 mi, ramvachal leh pasaltha mah ni se, sakei a la kap ngai lo va. British official hnenah thu delhkilh pahnih a nei a; chûngte chu – (1) He sakei sual, mihring ei ching kâp hlumtute hnena lawmman pawisa pek tur tih thupek sût tur leh (2). He sakei kâp tura pasaltha dang an rawihte kohkir leh vek ni rawh se, tihte a ni. A ngenna chu thuneituten an remtihpui hnu chuan Jim Corbett chu keipui tihbaiawm tak pêl turin a inbuatsaih ta a, he keipuiin mi 435 a sehna hmun, Pali khua chu a pan ta a ni.
Sakeiin hmeichhe pakhat a seh ni atanga ni nga ni chiahah Pali khua chu a puakphur mi 6 te nen an va thleng ta a. Ni nga chhung chu chu khuaa mihring awm, sawmnga vel tur zingah tu mah pawn chhuak ngam an awm lo va, zunram thiara pawn chhuak ngam lah an awm hek lo. Ei tur takngial pawh an dap ngam lo va, chaw ngheia thih mai hmabakin anmahni inah theuh an lo tawmîm thuap hlawm a ni.
Keipui huangtau lah chu zanah khaw chhung kawng dungah a hûk dum dum thin a, khuaa mite thauvah a man a, an thla a barin an ralkhel nasa a, a ralti hle a ni. Chumi zân chuan Jim Corbett chuan sakei zawh thin kawngpui sira thingkung nghengin sakei chu a chang zankhua ta zak a. A tak hmuh chu sawi loh a thawm riva pawh hriat a nei hlek lo va. A tûk khawvâr hnua khua a luh chuan khuaa mite chuan nung dama a lo la awm an han hmu chu mak an tih hmel hle a ni. Ni eng emaw zat a chân hlawhchham hnu chuan he keipui hian helai ram hi a chhuahsawn tawh niin a ring a, Pali khua atanga mel 15 vela hla, Champawat khaw lama insawn zai a rel ta a ni.
Champawat pana an haw kawngah chuan Dhunaghat khuaah tukthuan a ban a. He lai kawng hi a him lo êm êm a, khaw kar kawngah a huhovin an kal dul dul thin a lo ni a. Champawat pana an kal chu a hote mi pariat bakah mi dang dangin an rawn fin zêl a, Champawat an thlen dawn meuh chuan mi sawmthum (30) lai an tling tawh a ni.
A kalpuite zinga mi pakhat chuan thla hnih dawn kal taa he lai kawnga an kal laia an thiltawn rapthlak tak chu hetiang hian an hrilh a: –
“Thla hnih lek kal taah khân mi sawmhnih vêl tur hi Champawat bazaar dawr turin he kawngah hian chhunah kan kal a. Vawi leh khatah kan thlang zâwl atang khuan mihring mangang na tuar au thâwm kan hre ta phut mai a. Kan zavai mai chuan kan ding chawt vek a, chu au thâwm rawn hnai zel chu che lo chang lovin kan ngaithla thap hlawm a. Rei lo teah keipui a rawn lang ta hlawl mai a. Hmeichhe saruak a rawn seh kawh hnuang hnuang mai a. Chu hmeichhe sam chu lehlamah a uai hnuang a, lehlamah a ke chu a uai nawlh nawlh bawk a. Keipui chuan hmeichhia chu a kawng rêk laiah a seh kawh a. Chu nu chu a lo la thi lo va, a âwm chum pahin chhantu ngaiin mangang thlabarin a au chêl chûl mai a. Keipui chu kan hmuh phak reng, kan bul teah chuan a kal zel a, au thawm a reh hnuah keini chu kan kalna tur lam panin kan kal leh ngam chauh a ni,” a ti a.
Jim Corbett chuan, “Chu, nangni patling sawmhnih rual chuan inchhan ngam lo a maw?” tiin a zawt a. Chu pa chuan, “E khai, ka pu, teh nang! Kan hlau êm alawm. Mi a thlabar tawh chuan eng mah tih theih a nei ngai lo. Chu lo rengah, sakei kha lo ti thinrimin kan chungah tuan ta se, hmeichhia kha a damchhuak dawn si lo,” tiin a chhang.
Champawat-a a insawn hnu rei loteah zualko pakhat hi hmanhmawh baklengin a rawn tlan a, thaw hlawi hlawi chungin, “Ka pu, lo kal thuai rawh. Sakeiin hmeichhe pakhat a seh hlim hlawt a ni,” a rawn ti ta mai a. Jim Corbett chuan silai leh a mu a chuh nghal rap a, zualko chu a zui ta nghal a.
Keipuiin Fangfur khuaa mi, hmeichhe tleirawl, kum 16 mi, Premka Devi a sehna hmun a va thlen chuan thisen a lo tling kuau a. A bulah chuan a thi awrh, a fang dumpawl, fîm tak chu a lo tla bawk a. Chumi hmun atang chuan sakei hnu chu a chhui ta a ni. Sakeiin a put, nula lu uai thlakna laiah chuan thisen a far zui zel a, a lehlamah a ke hnuhna a lang zûi zel bawk a. Tlang dunga hling bawnah te chuan nula samzai bet te chu hmuh tur a awm thluah mai a. Lengkir leh kawr thuk tak infinna laiah chuan li a awm a, chu li kamah chuan thisen tharlam tak a hmu ta a.
Keipui chuan a mi seh ruang chu a ei tan a, a vehtu thâwm a hriat avangin a insaseng leh ni ngei tur a ni. Chu li kamah chuan ruh themte hmuh tur a awm nuai mai a, a hniak thuk takah chuan tui nu deuh hi a lo tling tan mek a. Mihring ke bung a hmu ta bawk a. A khup hnuai chiah atangin sakei chuan a hreipuia cheh chhum hmawk angin a lo seh bung a ni. Sa hrâng a beih tawh azawngah hetiang thil lungchhiatthlak hi a la tawng ngai lo. Chu ke bung atang chuan thisen a lo la chhuak ngiai ngiai leh ta nghal! A râpawm duh khawp mai.
Chu thil lungchhiatthlak tak a en reng lai chuan sakei nghal tak chu a lo theihnghilh hmin der a. Sa peltu chu sapuiin a lo veh hman ta zawk a. Tlema tlemah a chesual lo chauh a ni. A han harh chhuak zâwk chu rang mangkhengin a silai a lek chho va, a chêng a vuan nghal a. A han hawi chhoh nak chuan a chhak ko, feet sawm leh panga vel atang chuan lungthil a lo tawlh thla ar ar mai a, lungtum pakhat rawn lum thla chuan a dinna bul li-a tui chu a deng per chuai a. A silai lek chhoh chiah khan amah rawn zuan tum keipui chu a thil tum a thulhtir ta nge nia, a inher liam pahin lungthil a rawn rap chim zawk nge tih pawh a hre hrang thei lo.
Sakei awmna lam ko pang sang takah chuan tlan pahin a per kai dawrh a, keipuiin a sûl sut hnim la che tial tial te a han hmuh chuan keipui kalna chu a la rei lo tih a hriat hliah hliah a. A piah lawka lungtohlâwt hnuaia a mi seh ruang a dah lailawkna te chu a va hmu ta a. He mihring hi keipuiin mi 436 a sehna a ni tawh a, tun tum ang êma ngawrh taka a hnu chhui hi he keipui nghal hian a la tawng ngai lo pawh a ni ang e, a thinrimna a tilang tan ta a, a peltu chu a rûm khum ta chiam mai a. Ram pilrila keipui thinrimin mi a rûm khum hlauhawmzia hre chiang tur chuan amah Jim Corbett-a dinhmun anga din hi a ngai a ni. Mahni tapchhak zâwla ngaihtuah ang ngawt hi zawng a lo ni lo deuh âwm e. Keipui chimawmin a rûm khum apiangin amah peltu pasaltha chu a hnawt tiau lo va, a hnaih sauh sauh zel tih a hriat hnu chuan keipui chu a rûm duh ta hauh lo mai a. Keipui chimawm chu a veh zel dawn nge a hawsan dawn tih a ngaihtuah a, nî a han en a, ni chu suk chen lek a lo ni tawh a, ni a tlaa khua a thim chuan keipui chan a tha zawk dawn tih a hai bil lo. Chuvangin haw phawt a, a tûkah mipui tam tak nen keipui chu a huala hual a rilruk ta zawk a ni.
A haw hnu chuan Tehsildar@ Additional Deputy Commissioner of Champawat hnenah a tûka mipui a tam thei ang ber pun khawma sakei hual turin a ngen a. A tûk zingah a tho va, sapui hualna tur hmun lam chu a lo va thlithlai hmasa a, inhmuh hun tur an tiam hun, chawhma dar 10-ah chuan mipui tam tak, 300 rual zingah Tehsildar pawh chu a lo tel ve a. Mipui nawlpui chu tlâng dûngah an inzam phei zui mai a. Jim Corbett chu sakei lo chhuahna tur khan lam panin a kal ta a. Tehsildar pawh chuan Jim Corbett chu a zui zel a. Mipui chuan thâwm nasa tak an nei tan ta a, keipui chu Jim Corbett awmna hma zawn, ding lam panga phulah chuan a lim thla ta puat puat mai a, Tehsildar chuan laiphirin a kap ta thuai mai a. Keipui chu a lo kalna lamah a kir leh a, hnim buka a pil rual rualin Jim Corbett chuan a thal a thlah a, a silai mu chuan keipui hnung lamah a ûm zui ve ta a ni.
Mipui chuan silai ri vawi thum lai an hriat avangin keipui chu thi ngei turah an ngai a, haw haw hluah hluah chungin an rawn tlan thla nuai nuai a. Chutih lai chuan keipui chu Jim Corbett vei lam deuhah a rawn lang leh ta hlawl mai a. Kawr tê zuankahlenin kawr chêp taka tlan chhuah a tum lai chuan Jim Corbett chuan a han kap leh ta thuai mai a. Keipui chu a ding chawt a, a lû kun deuh chungin a rawn hawi let a, Jim Corbett chu a mit meng sen rûm chuan a rawn melh phei rûn mai. Pen sawmthum leka inhlat an ni a, a dar-ah tak chuan a kap leh ta siah mai a. A tawm chawih a, a la tluh duh hauh lo. A beng a khup a, a ha a chhuah a, a kaptu pasaltha chu thinrim tih hriat fahranin a en ta kuau mai a. Jim Corbett chuan a sipai mu a hmang zo ta si a, keipui chuan rawn bei se a chan chuan maian chan pawh a tluk hauh lo vang le. Mahse keipui chu zawi muangin a inher a, lui a kan a, lung chungah a vak chho va, tlang pang awi zet maiah zawi muangin a lawn chho ta hnu hnu a. Lungtohlâwt bula thing bûk chu a seh tliak ta mai mai a.
Jim Corbett chuan Tehsildar silai chu a han la a, hmanhmawh takin sakei awmna lamah a let thla leh vat a. Luitê a zuk thlen chuan keipui chu pialtlêp chungah a rawn kal phei a, an inkar feet sawmhnih lek a awm tawh tih chuan Jim Corbett chuan a silai chu a kau va, keipui ka ang huau mai chu a tin a, a silai chu a hmet puak ta thlawr mai a. A ka kâp fuh lovin a ke a kâp fuh a. Keipui chu a awp ta rup a, a lû chu pialtlêp hmawrah lawr deuh vûngin a nghat ta a. Mi 436 seh hlumtu keipui chu kah hlum a ni ta. Hual lût mipui lawmzia chu sawiin a siak lo!
Keipui chimawm tak ruang chu an han bel chiang a, a ngho ding lam, chung lam leh hnuai lam a lo tliak ve ve a. A ngho chung lam chu a chanveah a bung a, a hnuai lam chu a bul rêtah a tliak thung. He keipui hi kum 10-12 vela upa a ni a. Jim Corbett ngaih dan a dik leh ta chiah mai; Sakei hrisel pangngaiin mihring an seh mai mai ngai lo. Sakei tar emaw, sakei hliam tuar, ramsa dang seh theih tawh lote hian ran emaw, mihring emaw an seh chawk.
Colonel Edward James Corbett CIE VD (25 July 1875- 19April 1955) hian sakei hi a pawng a puiin a kap duh ngai lo. Sawrkar thuneituten sakei huai leh nghal, mihring seh ching kap tura an ngen chauhvin a kâp thin. Nupui nei lovin a bantlang a, India ramin zalenna a hmuh hnu khan Kenya ramah a pem a, chu ramah chuan a lu a phum ta a ni.