K. Hmingthankaia
-- Advertisement --
Ni 26 March, 2025 khan Vanglaini-ah Pu Bawithuama Tuikaul ‘C’ khan, Pastor Bankuaia thih kum niawm bawr vel a rindan bengvarthlak tak a rawn sawinaah Pi Chawnghnuni hmingte a rawn sawi lang tel a, engemawti takin ka lung a tileng tlat mai a, bakah, a ziaktu kha Revenue departmenta hna hniam te ka thawh ve zawk laia kan senior kha ni ngeiin ka ring bawk a. Chuvangin, Pi Chawnghnuni chanchin tlem leh a kaihhnawih ka hriat chhun tlem han sawi ve ka chak leh ta pek tlat a nih hi.
Hmanlai ti ve tawh mai ang, kan naupan lai leh kan tleirawl tlangval chhoh lai vel khan, Aizawl tifamkimtu, Aizawl ti-Aizawltu mi â kan tih mai thinte khan Zawlkhawpui laitual hi an lo mawi ve tawh thin a ni. Mi zawng zawngin anmahni kan hriaa, min tihlim thin a ni. Vengchhung chu fan chang nei ve mah sela, Bazar leh lamlian tlangdung an hrut ber thin a ni. Chung zinga hriat lar tak pakhat chu Chawnghnuni kha a ni. Midang hming leh an chanchin tlem tal han sawilan chu chak viau mah ila, an chhungte leh an thlah kal zelte rilru tihnat a hlauhawm si a, kan chhugte chu tu mahin mi â tia sawi kan phal lo theuh awm si a. Chuvangin, Chawnghnuni’n Inpui bera a neih thinte leh, amah enkawla dawmhluntute hriatpuinain Chawnghnuni chanchin tlemte chauh hi sawi hrih mai ang.
A khawchhuahna Khawbung khuate tih chauh lo chuan, Zoram hmun tina ‘Kutbuli’ kan tih thin hming dik tak chu Chawnghnuni Khawlhring a ni. A Pa chu puan a ven fual theih lutuk avanga ‘Puanfuala’ an tih, fiamthu duh tak, lal tlangau ni bawk Zokhuma Khawlhring a ni. A nu chu nu tawi lam deuh a nih avanga Dartawii an tih bawk a ni. A kut bulh chhan pawh, a nu leh pa feh hlana amah awmtu a u Selhnuni hriat loh laia vut duk, vut sa a lo zen vang a ni. Khatih hun lai khan enkawlna tha a la awm si lova, a kut chu a pan pun nasat avanga lo bul ta a ni awm e. A nu leh pa thih hnua amah enkawltu a u Selhnuni thih leh takah chuan, a thawmhnaw tlemte chu naute anga paw bawk nelhin, hmun hrang hrangah a vak kual ta a ni.
A hming dik tak Chawnghnuni tih leh, a kut bulh chhan, vut duk a zen, tih bak zawng, ka la sawi leh turte nen hian, tunhnaia ka mi zawh thar, Pu Dara (R Dara Dawr) leh a nupui Pi Lalngeni-te, Kelvi International neitu Pu K. Lalvuana leh a nupui Pi H. Lalremmawii leh, Pu Vuana u Pu K. Lalluaia-te min hrilh vek a ni. Anni hi Khawbung khaw chhuak an ni a. Pu Vuanate unau hi Chawnghnuni chipui Khawlhring an ni. Pu Dara chu Renthlei a ni thung. Tuna la dam zingah anni bak hi Chawnghnuni chanchin hrechiang tur an awm chuang lo. Anni hriat theih chinah pawh puitling a lo ni tawh. Chuvangin, ka hriat duh ber Chawnghnuni hmeichhe naupang a nih lai chanchin sawi tur an hre bik lo. Anni pawh hi kum 80 chuangte an ni tawh a ni. Pu K. Lalluaia hian ka hriat duh leh thlalakte min buaipui nasaa, ka lawm hle mai.
Pu Dara leh Pu Vuanate chhunghnih chanchin entawntlak tak leh zir tham, zirtlak tak bakah, Chawnghnuni kaihhnawih thil min hrilh zawng zawng, enkawl a hahthlak ziate, a ngeiawm dan leh a sual thiamziate chu heta ziah vek sen a ni lova, a bu-a chhuah itawm tak erawh a ni thung. Chuvangin, indawt mumal lo tak, chhumbung rem rumin kan pet lawr ta a nih hi. Tin, Chawnghnuni àn chhe lutuk te, a kut bul leh a chil leh a zun leh a ek hmanga midang tana tenawm thei ang bera a khawsak dan zawng zawng chu sawi vek chi pawh a ni lo. A sawitu leh ngaithlatu tan uak tuar tuarna tham a ni. Mitthlaah a cham reng ang tih hlauhawm tak a ni. Mahse, tlem tal chu han sawi hram ila.
Midang anchhe lawh leh chil chhak khum a chin bakah, a kut bul pahniha mi tui zente, mi tui leh bungbel vela chil chhak, zun khum leh ek khum a ching a. A ek hi nasa takin a sawisa pherh kual vel thin bawk. Amah lainata lo uksaktute pawh chutiang chuan a khawsak khum tho thin. In-um-chhuah leh dawr dawr chang a awm fo. Amah hmangaihna tak tak nena enkawltu, a tlukluhna berte chu hetiang hian a awmkhum lo ang tia ka lo rin thin chu a lo teuh lo lutuk. Min hrilh dan tlem azawng chauh k’an sawi ang e. Ek-inah a e duh lova, varanda vel leh ama room an siamsakah ding chung ngatin a e thin. A ek chu a sawisa kuala, bangahte a tat kual thin. Amah a inekkhum fo bawk. Chung zawng zawng chu dawhthei takin amah chawpin an tifai ni tin thin. Thawmhnaw fai dang an haktir leh thin a ni. Pu Dara nupui Pi Lalngeni min hrilh danin, “Kan tuizem chu a sawisa ang tih kan hlauva, kan chhin phui tlata, awng tereuhte chauh a awm a. Kan tui rim hi a dik lo ka ti leh thin a. Thenawmpa pawh, rawn chawi ve rawh, kan tuizem tihruah a ngai ka ti a. Kan han tiruak chu le, Chawnghnuni ek a lo awmkhawm tut mai a. Awng tereuhteah khan a lo thlak char char thin a lo ni a,” a ti. A hmain mi bulahte chuan, “Darkhama (R Dara)ten ka ek thliin bai an siam a, tui ti takin an hawp puk puk” te a lo ti thin a niawm e.
Pu Dara hian kar tin a bual lui thin a. A inbual duh lo chu anchhe tinreng lawh chungin a te nasa thin a. A inbual zawha thawmhnaw fai tha an haktir leh hnu chuan a nuam ti ber a ni leh si a, “Dara, min bual ziah rawh aw” a ti leh vel thin. Mahse, kartawpah chuan a ngaite bawk a ni leh tho thin a ti. Ina a ek mah tih tawh nak alaiin, khawlaia a ekte a rawn fun haw thin a, sa tawphnawkte a rawn hawn thin a, a mutna puan hnuaiahte uih hum humin a lo dah thin a ti.
Pu Dara-te hi inpui bera a neih leh a tuar nasa bertu an ni a. Pu Vuana-te hi buaipui nasatu leh tuar nasatu an ni bawk. Pu Dara leh Pu Vuanate chhungkua hian khawlaia a chetsual leh a damloh nikhuain an buaipui nasa thin a, Damdawi inahte an dah a. Pu Vuana fate pawhin an riahpui zak zak thin a ni. Pu Dara’n an khaw hlui lam, Hla Kungpui Mual lamahte a han zinpui thul. Mahse, an khaw hluia hnutchhiah chu a hlau lutuk. A chhan chu, mi vir lutuk a ni a, chawhmeh chhia hmeh a hlau. Ni tin Pu Dara dawra zing chaw a ei lai hi ka mitthlaah a la cham reng thin. Sa hlir an laksak thin. Tlai chaw chu in lamah a ei a, sa tho pek a ngai. Sa a awm loh chuan artui pum 12 te chhumsak a ngai thin Pi Ngeni’n a ti. A sa ei nasa lutuk hi a kua a tha lo fova, tihfai a ngai leh thin an ti.
Hemite chhunghnih fakawm lehna chu, puitling chu thu hran, an faten, nin, ten leh sawisel an nei lo hi a ni. Chutiang khawp chuan Chawnghnuni tan hian an tha leh zung bakah thlarau lam thlengin an lo inpe nasa a ni. Tluk loh rim an va nam em!! Chawnghnuni thih ni-a vuitu Rev. C. Ronghinga, Khawbung khawchhuak pawhin, “Chawnghnuni hi Pathianin mihringte min fiahna ni ta se, tumah tling zo kan awm lo ang” a ti hial reng a ni. Pathian thu leh thu leh hla lama mi hriat hlawh tak Upa K. Saibela pawhin, “Pathian thu awih har ka tihna ber chu Chawnghnuni hi a ni” a ti bawk a ni. Chutiang khawpa amah hmangaihna tak tak nena enkawltu tan pawh beidawn chang awm a nih avangin, an tuizema a ek an hmuh tuma Pu Dara thinrimin an beng ve deuh chu, tute emawin chanchinbuah uar takin, ‘R Dara’n Kutbuli a beng’ tiin an lo vawrh darh vel a. Pu Dara thianpa police pakhatin, “Engmah thil awmzia hre mang si lova mi tih mualpho tum rikngawt chu, FIR ka siam dawn” a ti a. Pu Dara’n a khap thei hram a ni.
Tichuan, a tawi zawngin, Chawnghnuni chu culvert-ah chesualin, Pu Dara-ten duat takin an enkawl a. Che thei lova a awm chu enkawl a nuam khawp mai, Pu Dara’n a ti. Tukkhat chu Pu Dara’n a tih dan pangngaia a enfel hnuin, ngaih tha taka dawr lama a kalsan hnu rei vak loah a fanuin Chawnghnuni thih thu chu a rawn hrilh ta a ni. Chawnghnuni thih ni leh thla hi chhinchhiahna hmuh mai theih a awm lova, Pu Dara fapa Dina’n, 1986 December thla a ni e, a ti. Electrict Veng thlanmuala Pu Dara’n a lung a phunah pawh amah Chawnghnuni kum zat, kum 82 tih chauh a inziak. Tunah a thlan hi Pu Dara faten granite-a siam an tum mek
Chawnghnuni nungchang leh a tawngkam hi a chhiat em avangin, midang tan chuan han lainata han duat viau a har reng a. Tin, khang hun lai khan, mi â ho kan en dan kha a la tha lo tlat a ni. Chhaih nawmnah an la hlawh tlat a ni. Mahse, a khawchhuahna Khawbung khuate erawh chuan, hetiang nungchang hi Khawbunga an awm ho lai atanga a chin thin ni mah se, an khuaah leh hmun dang khawiah pawh an chhaih nawmnah ve ngai lova, a vanduaina, ‘Kutbuli’ ti pawhin an sawi ve ngai lo. Hmangaih taka dawh hram hramin, Chawnghnuni tiin an sawi thin. Hmun dang leh Aizawla Kutbuli Kutbuli tia nasa taka chhawnchhaih leh tihduhdah, thi seng sung khawpa vawm a tawk thinte hian an rilru a tihnat takzet thin thu hi miten hria se an ti hle.
Hei tak hi hman atanga ka rilrua awm thin, tuna he thu ka ziah chhan tak pawh a ni. A naupan lai chanchin chiang taka sawi thei tawng tawh lo mah ila, a piantirh leh hmeichhe naupang a nih chhoh vel lai chuan, naupang dangte ang bawka rilru thianghlim leh duhawm, mi pangngai a ni ang a, mahse, vanduaina rapthlak tak a tawh takah chuan, khatih laia inenkawlna leh inzirtirna tha awm bawk si lo chu, hmuhsitna leh endawng, deusawh leh diriamna tinreng a dawn avang chuan rilru tha lo tak neih phahin, mi zawng zawng chu amah hmusita hawtu leh diriamtu vek nia ngaiin, a theih dan dana phuba lak dan a zawng ve ta niin ka ring tlat thin a ni. A pianpui nihna loah kan um lut lui a ni ang, ka ti thin. A chhan pawh a duhnaah chuan a fing thei tlat.
Pu Dara’n min hrilh dan chuan, “A room-a a tawngtai lai ka ngaithla ru a, ‘Lalpa i awm tak tak a nih chuan i ramah mi hruai ang che aw’ a ti ve thlap” a ti. A pa kha lal tlangau, lal mual kil pha ve a ni a, “Kei chu lal khawnbawl fanu ka ni a, Dara-te chu michhe dai kil kara mi an ni” te a ti thin. A chang leh, “Ka naupan laiin Selhnuntilin tlangval min chhaisana, meiah ka kut ka rawh phah” te a ti thul. Tin, |hi-hna fang khat a awrh reng thin chu misualin pawtchatin an laksak a, a ui lutuk chu a tap a tap a. Pu Dara’n a dang a leisak dawna a thlan thiam ziate chu, tam tak zing atangin panga a thlang chhuak phawt a, pathum a thlang leh a, chuta tangin a ta tur pakhat a thlang ta a ni. Miin, “I thih hunah tunge i thi-hna hi nei ang?” an tih chuan, “E le, Dara faten an nei ang chu le” a ti thlap thin. Tun thleng hian Pu Dara ten an la dah tha.
Aw le, a thui ta hle mai. Pu R Dara hi Khawbung atanga Champhaia kum khat, 1971-a puan a thui hnuin, 1972-ah Aizawl Zion street-ah a thui tan leh a. Puanthuinaa vuah tel tur leh bel tur thil chi hrang hrang a zuar tel thin a. Cassette reel nei chi kha a buaipui viau bawk a. Khang lai khan kan zaithiamte zai kha Zion street chhoa inphote khan, 3band national panasonic tape recorder ngei mai khan an tiri chuah chuah thin a. Khang ho cassette leh zai an lakna kha Pu Dara dawr a ni deuh ber thin. Chutih lai chuan Pu K. Lalvuana hi a hnena puanthui zir thin a ni. 1978 velah a indang a, Zion street-a Pu Dara dawr epah, Kelvi International tiin dawr a hawng tan a. Jean original zuar hmasa ber pawl leh, jean than zuar hmasa leh jean thui hmasa ber an ni. 19Jean (onenine jean Rs. 250 vel niin ka hria) ngei mai kha an han zuar a, an dah dan leh an thleh dante kha ka la hre reng. A man tur kan han tuak tang tang hnua kan han lei zet kha chu, ropui hi inti ve vet vet tak kan ni. Chutah, a aia tha leh to, Hara jean a lo chhuak leh ta. Kan tuak leh tang tang laite kha a va ngaihawm ta em..
Mizorama sumdawng hlawhtling berte zinga mi, ropui taka Pu R Dara Dawr lo ni ta leh, Kelvi International lo ni ta te hi, a tirah chuan hniam tak atanga bul tan an ni. Khutah veng mawngah an awm a, mi hausa an ni hauh lo. Mahse, heng hun lai atang tawh hian Chawnghnuni hi an enkawl tawh. Mahse, tunah chuan, Aizawl sumdawng hlawhtling leh hausa berte zinga mi, mahse, mi inngaitlawm, Mizo rilru la pu tlat, an tu leh fate zawng zawng nen mi awhawm, chhungkaw awhawm berte zinga mi an lo ni ta. Heng zawng zawng malsawmna an dawn chhan chu, mi chanhai Chawnghnuni chunga an rilru put hmang leh an thil tih vang a ni. Thinlung hretu leh hmutu Lalpa Pathian an chunga a lawm vang a ni.