L Sailo
Ram hmathlir kawngah hian mipuite hi hlawm hnihah then theih kan niin ka hria a. A hlawm khatna ho chuan ram hmasawnna hi muang te te-a kal bek bek thei chauh a ni a, ram hmasawn ni tur chuan kum za engemaw zat vel tal kan la duh ngei turah hian an ngai a. A hlawm hnihna ho erawh chuan, kan ram inkaihhruai dan hi her dik phawt mai ila, kum sawmthum sawmli chhung lek pawhin ram hmasawn kan ni theiin an hre thung a ni.
A hlawm khatna hote khian tuna kan ram inkaihhruai dan hi an han en a, tuna a kalphung ang ang hi democracy ram kalphung ve hrim hrim, hei aia her that leh kal chakpui ngaihna awm lo niin an hria a. Chuvangin tuna kan ram inkaihhruaina hnuaia kalphung lo piangin, mipui rilru a piangsual zawnga a hruaite, sum vbc sing tam seng chunga hmasawnna ui hum zat lek chauh kan siam kum tin thei chauhte hi, a tur renga an ngaihna avangin hei baka lo her dik tum lam emaw, a pamhmai ti zawngin emaw an rilru a kal lo lem a. Chu lam aiin tuna kan kal dan ang ang hi siam that tum buai ting loa, a kalphung awmsa ang ang hi zawmin, heta tanga mahni hmasawnna tur leh mahni hamthatna awm thei ang ang lo inlak ngah ve zel mawlh chu an hawi lam a ni ber tlangpui a. A hlawm khatna-ah hian political party-a mi nghet an tam berin a lang a. An hmathlirah chuan, heti hian kan ram leh a chhunga cheng keini ho hi chu, kum tin tlem te te-in hma kan sawn ve bek bek ang a, mipuite pawh zawiin kan inpal harh chho ve zel ang a, kum zathum zali-ah chuan hnam changkang leh ram hmasawn kan ni ve mai ang, tih hi a ni berin a hriat a ni. Chuvangin an politics ber pawh inthlana tlin fo theih dan tur lam hi a ni berin a lang a, ram hmathlir han sawi zui vak tur awmin a lang lo.
A hlawm hnihna hote erawh chuan, kan ram kalphung atan Democracy hmang inti chunga, kan hman dik si loh avang hian kan ram inkaihhruai dan pawh hi a dik lo a, chuta tanga ram kalphung lo piang pawh hi a dik lo bawkin an hria a. Chuvangin ram ti-hmasawn a, a mipuite pawh ti-changkang turin mamawh engkim, state thuneihna sang leh sumte chu a vbc sing telin nei kum tin mah ila, kan ram kalphung leh inkaih-hruai dan a dik miau loh avangin eng kan an pui thei lo a, kan hmasawnna pawhin a than muan phah em em ni berin an ngai a. Kan ram inkaihhruai dan hi chu dikin tha se, ram hmasawn ni tur hian kum sawmthum sawmli bak kan mamawh lo hian an ngai bawk a ni. Tuna khawvel ram changkang ber ber, Singapore-te, South Korea, China, USA … etc-te pawh hi, ram rethei tak tak ni thin, an ram inkaihhruaina an her dik tan atanga kum sawmthum sawmli chhung leka ram hmasawn leh changkang lo ni thei ta an ni a. Kan ram pawh hi, independent ram ni lo mah ila, India ram chhunga state pakhat kan nih vanga thuneihna sang tak leh hamthatna namai lo kan hmuh kum tin thin vangte hlei hlei hian, state changkang leh hmasawn nih hi a har lo lehzual turah an ngai a ni. A hlawm hnihna ho ram hmathlir hi ilo sawi zau dawn ila.
A nih kum sawmthum sawmli chhunga kan ram kan tih hmasawn theihna tura kan ram inkaihhruai dan her dik ngai lai chu khawi lai tak hi nge ni le? Kan ram hruaitu atana kan mi thlante hi mi fel leh mi tha tak tak an ni tlangpui a, ram an hruai danah pawh mipui zai an ngai thiamin, ram tan pawh an inpekna a sang thin a, tam sawi belh ngai a awm lo khawp mai. Mahse an ram kaihhruai dana her dik ngei tul la awm chu, an ram kaihhruai kawng engkim hi ram dan zawm leh kengkawh zawng vek a ni thin lo lai hi a ni. An dinhmun insiamna kawnga inthlan kalphungahte, ruling lam leh opposition lama thlan tlinte nihna leh hamthatna an inpek dan hmang chin-ahte hi chuan, ruling leh opposition lam fet taka inveng tawn hra reng an ni bawk a, Constitution leh a hnuaia dante hi an zawm tha tlangpui fu a. Mahse mipui an kaihhruaina lamahte, ram tan a taka hnathawhna leh a kaihhnawih thilahte ber hian, ram dan (laws)-te hi kawng engkimah kenkawh that an ni ta thin lo a, anmahni hamthatna insiam zawngte-a dan zawm loh leh hman sualte hi a nasa ta thin a ni.
Ram an kaihhruaina-ah, ram dan leh ram danin a tinzawn ang zelin ram hi hruai thin se la chu (chu chu an duty leh an intiamna ber pawh a nih vei nen), kan ram ei chhetu eirukna-te hian hmun an chang lian thei ngai dawn lo a. An ram kaihhruai kawng engkima ram dan zawm a, tu lakah pawh inang tlanga ram dan an kenkawh chuan, chuvanga dan hma-ah tupawh, mi lian leh mite kan intluk tlan a, kan inan vekna chuan, mi zawng zawng mi lian mite min chawk cham ang a. Mi tin tan, a bikin mi rethei leh chhumchhiate tan thawvenna leh zalenna rawn thlentu, mi lian leh thiltitheite laka rethei leh chanhaite humhalhtu leh an phen ber a ni ang. Chu kalphung chuan thil tha, dik, rinawm, fel, taima, thiam leh teirei peih apiang dinchanna khawvel a rawn siam ang a. Chumi hnuaiah chuan mipui zingah a tha zawnga intlansiaknate lo piangin, tuna min chenchiltu thil tha lo lian pui pui, ruih theih thil ngawl veina leh a kalpui sualnate, thatchhiat leh dawngdahnate, inthununna leh inkilkawina chhe lutukte, lehkha thiam theih lohnate, rinawm lohnate, inbumnate leh, a nih tur anga thil ni thei ngai lo zawng zawngte hi rei lote chhungin, pawi khawih tham loin an kiam duak lo thei dawn lo a ni. Chu chu ram hmawsawn bul tanna dik leh lian a ni lo thei lo a, ram hmasawn leh changkang ni tur pawhin kum sawmthum sawmli bak kan mamawh lo ang.
Mahse hei hi mi tam takin an awih thei lo a. Tu lakah pawh inang tlanga ram kaihhruai nan ram dan hi, kan ramah hman a la nih ve ngai loh avangin, mi tam berin dan nihphung hi an man sual a. Dan chu a tul loa rokhawlh siamtu, misual, khawtlanga mi hnawksakte leh mi ti kher kherte laka chelek chi chauh niin an hria a. Khawtlanga dan zirna (legal awareness) an huaihawt tawh thinahte lah, thil sual tih leh a hremna lam IPC, CrPC, CPC (A tharah BNS, BNSS, BSA) chauh sawi thin a lo ni bawk si a. Hengte hi ram dan chuan a huap vek tho mai, mahse mipui nawlpui leh mi pangngai tan chuan hriat ber tul ni hauh lo, hriat tel theih chuan a tha, tih ang chauh a ni. Ram khua leh tui, mipui mimirte’n kan hriat tul ber zawk chu, keini he ram khua leh tuite leh, kan ram danpui hi engti takin nge kan inkungkaih, chutah chuan kan ram nihphung tur hi eng anga duan nge, kan mi thlan kan ram hruaitute duty leh an mawhphurhte hi enge, enge an tih tur, enge an tih loh tur, he ramah hian mipuite’n eng chanvo kan neih, enge kan beisei tur ni a, enge kan beisei loh tur, hnathawktu thlan, hna lak, hna pek leh contract thilahte dan baka induhsak bikte an nei em, kan ram hruaitute’n ram danin a phut angin ram leh mipui min hruai em, min hruai loh chuan engtinnge kan ram hruaitute hi ram dan anga min hruai turin kan thunun theih ang, tihte hi kan ngaihven leh kan hriat tur lam zawk chu a ni!
Tin, mi thenkhat, kan mi thlan ram hruaitu tam berte tel hian, dan chu an duha an hman a, an duh loh chuan an hman loh mai theih, an remchan dan azira an hmana an hman loh tur ni hian an hria a. Hei hian dan nihphung a bul thum atangin a dah nil a, Democracy hi dan rorelna ram tia hriat thin pawh hi a let thla nghal a ni. Kan CM ber pawhin, ‘Dan chu mipuite hmasawnna leh hamthatna atan siam a nih avangin, mipuite harsatna thlentu leh hmasawnna daltu atan hman tur a ni lo’ a ti a! Ram dante hi engtik laiin nge mipuite harsatna thlentu leh an hmasawnna daltu a nih ngai? Ram dan chu an thil kalpui duh dan leh kalphung awm sa nen a lo inkalh chang pawhin, mipui harsatna thlentu leh hmasawnna daltu a ni ta tihna a ni lo a, an thil kal pui duh dan / kalphung awm sate zawk kha ram dan mil leh a thlawp zawngin an her danglam zawk tur a ni ang chu! Chutiang chu ram dan nihphung leh mipuite hmasawnna leh hamthatna thlentu atan kan hman dan tur dik pawh a ni zawk! Keimahni duh danin a mil laiah dan chu zawm a, a mil loh veleh rokhawlhna siamtu anga ngaiin, dan chu zawm loha tlak mai chi a ni lo. Chutiang tih theih thuneihna chu CM pawhin a nei nang. Hunin thil danglam a rawn her chhuahpui zelah, dan mil zawng leh a thlawp zawnga inher rem hleih theih lohna a awm tak tak a nih erawh chuan, mahni duh dana thil ti mai loin, dan chu kan MLA-te’n ram tana tha leh kan nunphung mil thei zawngin Assembly-ah an tidanglam vat tur a ni zawk ang chu.
Mahni ram dan zawma ram inkaihhruaina kengkawh tha apiang he khawvelah hian ram ropui leh hmasawn an ni chho a. Anni chuan an ram dante hi, ram pumah thlei bik nei loin tu lakah pawh an kenkawh that avangin mipui tan harsatna siamtu leh hmasawnna daltu, tul uk lova thil tikhirh veltu-ah an hmu ve ngai lo a, chutih ahnekin ram mipui thlei bik nei loa mi lian leh mi te-te hrut rualtu, an ram hmasawn leh changkan theihna hnar, ram mipuite, a bik takin retheite leh chanhaite hnena chanvo, zalenna leh thawvenna petu leh, an ram pawh ram nuama siamtu-ah an ngai zawk a ni.
Hetiang tur hian kan mi thlan kan ram hruaitute hian ram dan angin ram an hruai em, tih hi mipuiten ngaihven ila. Chutianga ram an hruai loh chuan mipuite’n tangrualin kan ram hruaitute lakah kan duh lohna lan tir ila. Hei hi kan tanrual chuan mipuite’n kan tithei a, kan ram hruaitute kan thunun theih dan tur pawh a ni. Hei hi a chianna chu, kan ram hruaitute’n mipui tamna Kohhran leh NGO liante duh ang chu an tih zel thin dan leh, an duh loh chu an tih ngam hauh thin loh dan atangte hian a ni. Chutiang chuan kan ram hi ram dan ang zela kaihhruai ni ve tawh se la chu, mi ramte angin ram hmasawn leh changkang ni turin chutiang kalphung kan hman atanga kum sawmthum sawmli bak kan mamawh hauh lo ang.