DAN LEH I

By Rempuia R. Lutmang

Eng nge kan sawi tak ang le? Danah chuan fel lohna a awm em ni? Hnai lo e. A nih leh, dan tih ringawtah chuan fel lohna a awm em ni ang?
Dan
Mihring reng reng hian tih dan kan nei vek. Hnam mawl hun lai pawhin lung tihhriam dan, mei tihalh dan, thil chhum hmin dan, mut dan, ramchhuah dan, dan hlira khawsak a ngai. Chu chu Sap tawng chuan ‘way, method, style, habit’ tih vel a ni. Hei hi ‘dan’ tih tawngkam lo pianna chu a ni.
A huhoa cheng na na na chuan khawtlang inrelbawl dan an lo nei a, lal an nei a, inawp dan, ral do dan, inthawi dan, inneih dan, inthen dan, thuchhe rem dan, dan chi hrang hrang a lo awm chho zel a. A tira tih thin dan atangin zawm tlan tur a lo awm a, ‘way/method/style’ atangin ‘rule/law’ a lo awm ta mai a ni. A tira ho te kha a lo phuisui ta zel. A hoh lai pawh khan ‘dan’ a ni sa a, a phuisui zel hnuah pawh ‘dan’ tho a ni. A bak a awm lo.
Dan leh i
Khawtlang inrelbawl dan fel takin an hrual mum chho zel a. Rokhawlh nikhuain thenawmte leh mi dangte buhhum puk a ngaih tum a lo awm, chutiangah chuan tehkhawng an mamawh. An tehkhawng chu hrai (fawng/kho) a ni. Mi tin inhman tawm tur, puk leh inrulh hunah pawha a zat a inan thapna tur a hranpain an tah a, zawlbukah an dah a, chu chu khawtlang intawm a nih avangin ‘tlang hrai’ an ti a, ‘dan hrai’ an ti bawk. Hei hi a thenin tin khat leh a chanve dawng an ti a (Pi Pu Len Lai – Selet Thanga), tin hnih dawng ti pawh an awm (Mizo Ziarang, Mizo Tehna, Khuanga, B D). Mi mal ina mi chu a intiat lo zung a, a hming pawh ‘hrai’ a ni mai.
Thirdeng an awm a, mi hmanraw chher ngai apiang puma lo chher zeltu a ni. A hranpain thir chher man tu ma’n an pe si lo a, hlawh a neih ve a tul. Chu a hlawh chu, thirdeng puma kai zawngin kum khat biin an pe a, kum khatah buhhum kawt khat an pe. Hei hi ‘kawt’ ti ringawt loin ‘dan kawt’ an ti bawk. Dan kawt dawn zat hi tin thum tluk a ni (Zoram Thim ata Engah, Lalhmuaka), hrai hnih a tih theih bawk ang chu. Hei pawh hi ‘dan hrai’ ang bawka a dawn zat a inan thap a ngaih dawn avangin a hranpaa tah bawk an hmangin a rinawm.
Zawlbuk chu mipa awm khawmna ngang a ni a, thing bakah tui a awm a ngai. Chu chu naupang tum tur a ni. Thing nawi fawm kan hria, zawlbuka tuah tur thing kha naupangin an fawm thin. Chutiang bawk chuan zawlbuka an dah tui um chu naupangin an tikhat ziah a, chu tui um chu ‘dan um’ an ti niin JDK chuan chiangkuang deuh takin a ziak. Mi dang hian an ziak ve lo a ni awm e, hmasang Mizo awm dan ziak an thathnem vei nen. Dictionary-ah pawh ‘Zotawng Dictionary’-ah chiah a awm, a dang zawngah a chuang ve lo.
Khang dan kan han sawi takte kha a hmaa kan sawi ‘rules/law’ ni loin ‘tehkhawng’ vek a ni. Amaherawhchu, a tehkhawng hminga ‘dan’ lo tel diat diata hi kan sawi tak ‘tih dan’ tiha ‘dan’ tho kha a ni ang tih a rin theih.
Dan leh hrai
JDK chuan ‘dan hrai’ tia kan sawi kha, a hawh an indawt zut avangin zawlbukah pawh a awm hman mang lo a, chu vang chuan, ‘Nanga chumi khami leh tlang-hrai awmna ka hre lo e’ an ti thin a, thil tehna dan bera an neih avangin ‘dan leh hrai’ tih tawngkam pawh hi a lo piang a ni, a ti. Hei hi a nih duh hmel hle na a, a dik lo ang. An hun lai hian ‘dan leh hrai’ tih tawngkam an hmangin a rinawm loh. Zawlbuka hrai awm hman lo khawpa buhhum nei lo, puk ngai an indawt zut mai pawh hi a mak deuh, buh te chu an intodelhna ve ber a ni awm si a.
Dan leh hrai tawngkam lar chhoh dan awm ang a sawina hi lo en zui leh i la, thil awmna chin hriat loh sawina tawngkamah an hmang tiin, “In chumi khami leh tlang-hrai/dan-hrai awmna kan kan hre lo e” (Zokhaw Nun, 1998) tih leh “Nanga fa leh tlang hrai awmna kan hre lo e,” (Hmanlai Mizo Kalphung, 1992) tih a ni a, ‘dan hrai’ tih chu a awm ngei a, ‘dan leh hrai’ tih a tel miah lo. Mahse, hemi atang hian ‘dan leh hrai’ an ti a ti mai a, chu chu an hun lai tih dana kan sawi a nih chuan a dik lo ang.
‘Dan kawt’ a awm a, ‘dan leh kawt’ tih a awm lo; dan um a awm a, ‘dan leh um’ tih a awm lo; ‘dan hrai’ a nih avanga ‘dan leh hrai’ nih bik ngawt thu a awm lo. A nih chuan ‘dan leh hrai’ chu eng tik vela lo piang nge ni ang? Hriat a har hle, kum 1940 hnu lam a nih a rinawm. JDK chu kum 1932-ah a piang a, a lo puitlina Mizo tawng a tuipui meuh chuan ‘dan leh hrai’ tih tawngkam a piang tawh ang a, chu tawngkam chu a hriat bel tak avangin hmanlai tak taka an tawngkam awm sa a ni emaw a ti niin a lang. “|awng Un Hrilfiahna” hi kum 1981-a a ziah a ni a, kum 50 a ni titih hman.
A thu hrimah ‘law’ sawina ‘dan’ hi tehkhawng atanga lo piang ni loin tawng awm sa, a tira kan sawi tak zawk kha a ni; kho emaw, um emaw atanga ttawngkam lo piang a ni lo. Mizo leh Vai Chanchinbu kha kum 1941 thleng a chhuak a, ‘dan leh hrai’ tih a lang lo (niin ka hria), ‘dan’ tih erawh chu a bu tinah a chuang. Kum 1926-ah Bawrhsap N E Parry chuan Mizo lal 56 rawnin ‘Mizo Dan’ bu a siam a, hetah pawh hian ‘dan leh hrai’ tih a chuang lo. Mizoram Upa Pawlin an pawl hming Zoram Upa Pawl tia an vuah hnua an assembly hmasa ber, May 16, 1962-ah an inkaihhruai dan tur an siam a, chu chu ‘Zoram Upa Pawl Dan Bu’ tih a ni a, ‘dan’ tih bak an hmang bik lo. Kum 1969-ah JFL-in dictionary a siam a, tawng lehlinnaah ‘dan leh hrai’ tih a hmang lo; law chu dan, rule chu dan, thupek, order chu dan, thupek, khawtlang felna tih te a ni.
Dan leh dun
He tawngkam hi ‘dan leh hrai’ aia piang hnuhnung zawk a ni ang em? Sawlseltu apui hi an tam a, a piang hnuhnung zawk pawh a ni mahna. Mizo chuan lam dan inang hi kan ngaina ve riau a, a mik a mak, a kip a kawi, a rim a ra, a nek a nawk, a dik a dawk tih te kan neih hi. Hetiang deuh hian lam nuama ‘d’ ve ve hmangin ‘dan’ tih awm sa kha ‘dan leh dun’ an ti a ang. Zairema chuan, “Assamese leh hnam thenkhat chuan thu an hman a bung mai loh nan thu dang awmze nei lo belh an ching hle. ‘Tamul samul’ te an ti. ‘Samul’ hi eng mah a ni lo. Chutiang chu keini pawhin kan ching ve em ni aw? ‘Dan leh dun’ te kan ti a,” a ti a (Thukhawchang Mi Pekte Hi), a dik leh dik loh thu a sawi lo, a hre thiam angreng hle. Lalhmingliana Saiawi chuan, “Dan tih hi a fiah tawk a, dun han tih leh kher hian a tichiang chuang reng reng lo va, a nalh lo bawk si,” a ti ve thung. Anni pahnih awngkam atang hian ‘dan leh dun’ chu ‘dan’ tihna tih kan hre thei.
C. Lalnunchanga (Taitea) chuan, lal sachhiah leh kuli ban a niha, Mizo lalte thu neihna VC kuta hlan a nih dawn khan an rorelna deusawhin ‘dan leh dun’ tih tawngkam a lo piang a ni a ti a, hei hi kum 1953 a ni. Chu chu amah vek hian kum 1959 mau tam laiin supply buhfai phur driver-in an hmang lar chhoh nia a ngaih thu a sawi. Hei hi a dik a nih chuan dan leh dun lo chhuah kum kan hre thei a, ‘dan’ han tih mai aia mi deusawhna atana tawngkam hlawk zawk lo piang niin a ngaih theih. Kum 1953 vela lo piang tak tak a ni ang em aw tih kha rilruah a lo lut lo thei lo. Lalhmingliana Saiawi khan kum 1957-ah Mizoram a chhuahsan a, ‘dan leh dun’ hi ka awm loh hlana tawngkam chhuak thar a ti (Thukhawchang); dan leh hrai chu a sawi ri lo, ‘dan’ tihnaah a ngai lo a ni ang.
Thu dang deuh hret, ‘law and order’ hi engtin nge kan sawi le aw? Hei hi em ni ‘dan leh hrai’ chu? A nih hlauh chuan ‘dan’ (law) leh ‘dan leh dun’ nena inkaihhnawih miah lo a ni. A thenin ‘dan leh thupek’ an ti daih bawk, ‘dan leh hrai’ tih leh ‘dan leh thupek’ tih zawka chu khaikhin tur a ni mai ang em? ‘Law and order’ tih hi Sap tawng thiam leh dan lam hria te chuan ‘khawtlang inrel felna, dan hmanga mumal taka khawsak tlanna’ an ti, a dik ang. Khawtlang nun a buaia chin fel a ngaih chuan an ching fel a, chu chu ‘law and order’ awmzia a ni.
A tlang han kawm ta i la, ‘dan’ a awm a, tun thlengin ‘dan’ a la ni reng. |awngkamah ‘dan leh hrai’ tih te, ‘dan leh dun’ tih te, ‘dan leh thupek’ tih te a awm, a hmanna a inang vek lo mai thei, hmanlai tawngkam a ni lo vek. Dik bik emaw, dik lo bik emaw a awm lo a, a zahawm bik emaw, a zahpuiawm bik emaw a awm hran lo. Dan chu dan a ni mai a, dan tihah hian fel lohna a awm lo e.