By Rev Dr Ramengliana
-- Advertisement --
|hangthar tam takin sakhua hi hnawksak an ti a, mimal nuna inrawlh leh khawvel hmasawn zelna atana thil hlauhawm ang hialah an ngai tawh a. Ngaihtuah chiang hlei lova New Atheists an tih te thu leh hla an lo tuipui thin vang a ni mai thei. Anni ho khan sakhua reng reng hi hmasawnna tithuanawptu, changkanna dotu leh mimal nuna inrawlh ching thil hlauhawm ang hialah an chhuah a. An timak angreng hle a ni. Chutih rualin Kristiante tan pawh inbihchianna hun tha min pe a lo ni reng a. He khawvel changkanna leh hmasawnna tana Kristianna-in a thawh hlawkzia inhrilh hriat tharna hun pawimawh tak a lo ni ta zawk a ni. Historian Paul Maier chuan, “Sakhua, philosophy, zirtirna, ram, leh movement – eng pawh ni se – Kristianna ang tluka a tha zawnga khawvel tidanglamtu pakhat mah a awm lo,” a ti thlawt a ni. ‘Khawvel eng’ a nihna chu khawvel history-ah a lo lang chiang hle a ni.
Science leh Technology chawm liantu
Bible-a Pathian chu Siamtu Pathian a ni a, lei leh van hi a kut chhuak a ni a. Isua mihringa lo chan avang khan Kristian theologiante chuan khawvela thil awm zawng zawngah thlarau thila pawimawh, tum neia dah angah an ngai ta tlat a. Bible-in khawvel chungchang a zirtir dan chuan science leh technology kan tih than chhohna atan a thawh hlawk ta riau a ni. Kristian monastery (puithiam inkhung khawmna) ten thil tangkai tak tak an hmuh chhuahna chhan pawh hna tha taka an thawh a tul vang leh,
• Thlarau ramah sual leh a man – rim taka hnathawh laka chhanchhuahna an zawn vang te;
• Mihring zawng zawng – mipa leh hmeichhia, hausa leh rethei te- zahawmna leh dikna humhim duh avang te;
• Rilru hmang thiam leh hmang tangkai tura an inzirtir tlat avang te, a ni, an ti. Saprama monastery-te hian mihring rilru chu ramsa rilru nen a inang lo tih hi an pawm tlat a. A chhan pawh Pathian anga siam kan nih vang a ni. Atheist thenkhat ngaihdan anga evolution-in a rawn zik chhuahpui tawp emaw, sakhaw thenkhat zirtirna anga ‘hriat lohna’ (avidya) emaw ang kha a ni ve mai lo.
Sapram changkanna chhan bulpui
Hindu zirtirna chuan mi tin hi Pathian kan nih vek thu a zirtir laiin Kristianna chuan mihringte thiltih ang zela rorelsaktu tur Pathian chungchang min hrilh a. Europe ram chu zirna (education) in a tidanglam vek a ni ber a. Chu zirna chu Kristianten an kalpui nasa a. Hriatna tihpun mai ni lovin nungchang tha inzirtirna a nasa em em a ni. Zirna kawnga hma la hmasatu Kristiante chuan Kristiante zirtirna –
• Pathian chu Thianghlim a ni;
• Nun dan tur thu min pe, eg., Thu Sawm Pek;
• Pathian Thu awih chu hlimna leh nunna hnar a ni;
• Pathian dan bawhchhiat chu sual leh hrem ngei tur a ni;
• Misual chuan inchhira simin ngaihdamna leh nun thar a nei thei. tih te hi pawmin an zirtirna laipuiah an lo hmang thin. Chanchin Tha chu hmasawnna kawnga pen hmasa zawk khawthlang ho innghahna bulpui a lo ni reng a. He Kristian nun dik hi khawthlang chakna hnar dik a nihzia a lang a ni.
Khawthlang-ho nunna hnar
‘Kristian sakhua tluka mihring hlutna hmufiah leh zirtir hi an awm ngai lo,’ an ti hial thin. Kristiante thlarau nun chuan khawngaihna, rawngbawlna leh chhanchhuahna te a uar nghal mai a. A chhan pawh mi zawng zawng hi hlutna inanga a ngaih tlat vang a ni. He intluktlanna, tunlai huna thil chiang sa anga kan ngaih hi Krista lo lan hma chuan tuman an sawi ngai lo va. Tuman kan kalpui ngai lo. Kristian zirtirna chuan mihring hi Pathian anpuia siam kan nih avangin kan hlut dan inang tlang vekin a ngai a ni. He thurin hi khawvel tidanglamtu thurin, Bible zirtirna atanga lo chhuak a ni. He ngaihdan mak tak mai (tunhma mihring an hmuh dan atanga tehin) hi khawvel hmun dang zawng zawng laka khawthlang tihrangtu a ni a. Mihring hlutna inzirtirna hian Britain Industrial Revolution laia an thil siamna hmun thim tak taka naupang an chhawr thin te kha a chhan chhuak a. America zalenna a sual chhuahtir a, bawi a ban bawk a nih kha. Tun thlengin dikna leh intluktlanna dik tak a la zawng ta zel a nih hi.
Rah tam chhuahna zungpui
Kristianna-in hmeichhiate dinhmun a chawikan avang hian Khawthlang ramte khu an chak phah niin mi thiam tam takin an ngai. Kum 1870 vel daih tawh khan India ram siam that nana thawh hlawk Keshab Chancra Sen chuan Sapram kan tih changkanna bul chu nupui pakhat an nei thin khu a ni, a lo ti daih tawh. A sawi awmzia chu – Sex hi nupa, hmeichhe pakhat leh mipa pakhat kara uluk leh tha taka hman hian rah tha tak a chhuah thin a ni tih hi a man pha tlat. A chhan pawh nuho kutah thiltihtheihna, chakna mak tak a pek vang niin a sawi. Mipain nupui tam tak a neihna hmunah chuan hmeichhia a hlu lo va, a duhzawng sawina hun a tam lo, a chhan pawh amah lo hmeichhe dang pa ber lung lo tiawi tur an tam lutuk. Amaherawhchu, nupui pakhat chauh nei pa chu a nupui laka a intukluh a ngai a, nu tan thiltihtheihna a pe thin a ni. Monogamy (mipa pakhat leh hmeichhe pakhat inneihna) hi Pathian Lehkhabua innghat thu Martin Luther-a zirtir a ni a. Beisei piah lamah hmeichhe dinhmun leh khawtlangin an thatpui ta a. Mipa chuan a nupui lawmna tur a zawn a ngai a. Polygamy (nupui tam tak neih) culture ang a, a nupui laka lawm loh chuan a hmeite bula khawsa mai emaw, temple nawhchizuarte dawr mai emaw a theih tawh lo va; a then mai thei bawk si lo va, a tihlawm a ngai ta zawk a ni. Ama chakna te pawh chu thil dang tam takah sem zaiin rah tha tak tak a chhuah ta a ni. Sex a nih dan tur ang taka hman te hi thianghlimna leh rah tam chhuahna hnar, tun hmaa intana tun thlenga sapram tinuamtu leh tichangkangtu a lo ni reng mai.
Kan ram leh hnam tana beiseina
Kristian kan nih hi kan hlimpui ang hu hian kan ram erawh hi chu a tha zawngin a bin let nasa lutuk lem lo va. Hei hi mi vengva chinte vei ruk leh rilru hrehawmna thlentu a ni. Mizote Chanchin |ha kawl hi rula raw neih mai tur chuan a uiawm lutuk deuh a ni. He khawthlang sapram a bin leh thak anga kan ram ngei hi a siam that hun he khawvel hian a thlir a nih ber hi. Vawiin thlenga hmasawnna lei rem kan la rah hleihtheih loh lai hian kan thil kawl hlu ber Chanchin |ha hi en let a, kan hman tangkai tur anga kan hman lohna ruam hrang hrangte zawng chhuak a, mimal hausakna leh ropuina piah lamah han en ve pup mai a va chakawm tehreng em!