By Familia Fanai Laltansanga
-- Advertisement --
Darphawka hi kum 1840-ah a lo piang a. Kum 1895 ah a thi a, kum 55 a dam a ni. A thlahtute hriat phak chin chu; –
Darzukan Chawngkhama a hring a,
Chawngkhaman Situala a hring a,
Situalan Thangrikuala a hring a,
Thangrikualan Darphawka a hring a ni.
Tichuan, Darphawka pa chu Thangrikuala a ni a. A nu chu Buangi a ni. Tin, Darphawka chuan nupui, Dotinthangi a nei a, fapa pahnih leh fanu pali an nei a, chhungte chu:-
1. Zotawna 2. Zokunga 3. Darthuami
4. Darzingi 5. Darkungi 6. Saithangpuii te an ni.
Zotawna hi Rev.Liannawla pa a ni a, Zokunga hi Thangruala pa a ni. Darthuami hi R.Buchhawna nu a ni a, Darzingi hi Lalnghinga nu a ni a, Darkungi hi H.Vanthuama nu a ni. An tlum ber Saithangpuii erawh hi chu naupang duhawm tak, kum 3 mi vel a nihin vanduaithlak takin a thi hlauh a ni.
Darphawka hming tak chu Darneihthanga a ni a, a phawk êm avangin Darphawka tiin an ko thin a, a hming tak aiin a lo lar tak zawk avangin Darphawka an ti hlen ta a ni.
Darphawka hi ha to saa piang a nih avangin Hathanga an ti bawk a. Ha to saa piang a nih danah pawh hian min danglam deuh ni ngeiin a lang a ni. A rilru pawh a chak hle niin a sawi a. Vaithang 100 te pawh kam se la, zana a mut hmunah a han ngaihtuah vang vang hian a vaithang kamna hmun tak a chhui kim thei vek a ni. A tuk zinga a vaithang kam a han en te hian a thang awk, ramsa dangin a thang chawpa an lo put bote pawhin a thang vihna chiahte chu a hmu a, a thang bo chu a hre thei vek zel a ni.
Inlarna
Darphawka hian inlarna vawi li a hmu a. Kum 1882, 1885, 1890 leh 1895-ah te a ni. (Theiriat tlangah Kohhran din a ni by Lalsangzuala Sailo, Pathian Tlang, BCM Theiriat Centenary Souvenir Magazine, p 33). A vawi lina, kum 1895-a a hmuh hi chu van lama hruai chhohva a awm a, chuta tanga a lo kir leh thu a ni. Inlarna a hmuhte hi mumang lama a hmuhte an ni vek a. A mumang neih hmasak ber chu kum 1882, thingtâm vûr kumah a ni a.
A ramchhuak hawng chu a khua a sik ta hluah mai a. Ni 3 khum beta a nat hnu chuan behliang hmun hun, chawhnu dar 3 velah zêlin a lo awm ta a. Mi pakhat hi banglai phen atang hian khanchhukah a rawn ban phei thlawrh thlawrh mai a, a rawn far thla leh thin a. A hlau khawp mai a. “Tun tuma ka na zet chu a thihpui ngei dawn a nih hi!” a ti rilru a. A hlau lutuk mangang pheng chuan, “Eng zat nge in niht” tiin a zawt ta rawih mai a. Ani chuan, “Pathum” tiin a chhang a. Rei lo te hnuah chuan banglai chu entlang ang suar hian a hmu ta a, mi an lo awm teuh hian a hmu a. Chûng zinga mi pakhat chu mihring pian tirh ata lo awm tawh a ni, an ti a. Pathlawi hrâm lam deuh ang chauh hian a hmu a. Chumi hnu lawk chuan mi pakhat hian Darphawka chu a karkalak ta a. Amah Darphawka chuan a rilru te te-in, “Min zâwl dawn a ni âwm mang e, “ a ti a. Chu a thil ngaihtuah chu hriain anni chuan, “Nanga zâwl rual em ni kan niht In zâwlte chu tlâng huaite an ni alawm, mihring siamtute kan ni e,” an ti a.
Tin, “Kan hnuaia miin awm dan in thiam ta lo; in awm dan kan siam tha ang. Lal zawng zawng an tlawm ang. Sai kahte pawh kan khap ang. Ramhuaite pawh in la ngam ang. Inthawi a ngai tawh lo vang. Se 100 pawhin inthawi mah ula, eng mah a sawt tawh lo vang. ‘Ni rawh se,’ kan tih chu eng mahin a dal lo vang. Chhakah Thauva a Lal ang a, Hmarah Lalburha a Lal ang a; Tlawng hnara Lal tur kha nangmah hi i ni. Hmanlai Selkhuma in tih pawh kan hriattir a ni. Selkhuma mumanga, “Tlawng hnarah Lal ngai lo an lal ang,” tih kha nangmah tur hi i ni. I pian tirh atanga kan mi ruat tawh i ni. Ringhlel suh. ‘Ni rawh se’ kan tih chu Rorehlova pawh a lal alawm. Tuifinriat ral atangin mi ngo an lo kal ang a, an thu lo ngaisang ang che u. Kumpinu tualah lehkha pawh kan thlak tawh a, kan thu chu eng mahin a dal thei lo vang,” a ti a.
(Pathianin Mizorama Chanchin Tha rawn thlen a tum dan leh tihpuitlin a tum dan hriat theih nan chhinchhiahna (sign) a pe bawk a. Chûngte chu khau puang leh arsi tlak chiam zana Kumpinu tuala lehkha an thlak thu hi a ni. Mizoramah Mizovin arsi tla an tih mai (meteors) tlak chiam kum kha an lo chhinchhiah ve danin “Arsi tlak kum” an ti a. Hemi arsi tlak ni tak hian khawvel ni tla seng lova roreltu British sorkar chuan missionary te lo chhuah phalna lehkha a pe chhuak chiah a ni tih a hnua missionary lo chhuakte hnen atanga hriat a ni a. Darphawka inlarnaa, “Arsi tlak chiam zanah pawh Kumpinu tualah lehkha kan thlak tawh kha,” an tiha an lehkha thlak chu missionary lo chhuah phalna lehkha kha ni awm tak a ni)
Inlarna a hmuha a zawlte chuan thu dang tam tak an sawi a. Chumi zawhah chuan amah Darphawka chu vanah an hruai chho ta a. Sang fe thleng tawhin a inhria a. “Hei hi khawi lai zawn nget tiin a zawt a. Anni chuan, “In inchung zawn,” tiin an chhang a. Tin, vana hruai chhotute chuan Darphawka chu an zawt a, “Khawii tlânga lal nge i duh,” tiin. Ani chuan, “Theiriat tlang hi,” tiin a chhang a. Anni chuan an remtihsak a. Tin, Darphawka chuan, “Tui a awm ang emt” tiin a zawt leh a. Anni chuan, “Awm ang,” an ti a. Darphawka chuan, “Seipuia, Sailo Lal ropui tak pawhin Theiriat tlanga awm a tum a, tui a awm loh avangin a awm thei ta lo a ni si a,” a ti a. Anni chuan, “Awm sela,’ kan tih chuan tui a awm mai ang,” an ti a. Tin, anni chuan Darphawka chu an zawt leh a, “Chawmtu eng zat nge i duh ang?” an ti a. Darphawka chuan, “In 300” a ti a.
(Theiriatah hian Pathianin Darphawka hnenah tui chungchanga, “Awm sela kan tih chu a awm mai ang,” a tih chu an sawi chhuak a. Pukpui Kristian ho an Lalin a hnawhchhuahte khan Theiriat-a khua an din khan tui an zawng ta chiam mai a. A ni thum niin tui chu an hmu ta a ni. He tui hi tui hna tha em em mai, vawiin thleng pawha khawpui chawmna tham a lo ni ta nghe nghe a ni. Tin, Pathianin Darphawka hnena, “Tlawng hnara Lal tur kan tih kha nangmah hi i ni,” an tih kha khawvela tlang chang Lalna (Chieftainship) niin a lang lo. Kristian hmasate kha Pukpui khua atangin an Lal Darmakan a hnawtchhuak a, Sethlunah khua an siam a. Lunglawnah Lalchhunga tlang lehkha (Lalna) neia kum 1908-a a lo lal khan Tlawng hnar ram Theiriat hmunah chuan kum 1908 khan Kristiante chauh awmna turin khua an lo din ta a, Pathian fate Lalna khua a lo ni ta a ni.)
Darphawka inlarna pakhatah chuan ni ruk chhung hna thawka a ni sarih nia hna thawk lo va chawl thin turin an hrilh a. Hun eng emaw ti chhung chu ni ruk hna thawkin a ni sarih niah a chawl thin a. A chawlh chhan tur hi an hrilh lo a ni awm e. Chutia a ni sarih ni-a hna thawk lova a chawlh leh thin chu miten an thatchhiat vang emaw an ti ang tih a hlau va, a chawl leh ta lo va. Chuta tanga rei lo teah chuan a fanu naupang ber, Saithangpuii chu leikapui atangin a tla ta a. A hnuaia pal hunga mau, phelsep hmawr zumah a dul a indawt ta hlauh mai a, a thihpui ta a ni. Mite chuan Darphawkan a inlarna a hrilh, ni ruk hna thawka ni sarih ni-a chawl tura an hrilh a bawhchhiat avangin a fanu chungah vanduaina hi a lo thleng a ni ang, an ti a, an lamrel viau niin an sawi.
Inlarnaa an sawi leh dang chu:
“Tun hnuah pawh mang tak tak a lo tam ang a, I mang ang dawn dawn te hi a lo awm a. I mang pawh hi nakin hnuah chuan tu mahin an sawi tawh lo vang a, i thlahte pawhin an ringhlel dawn dawn ang a. ‘He pa mang hi dawt a ni ta’ an la ti ang a. ‘Chumi hunah chuan a ni phut ang,’ an ti thin a. A chang leh, ‘Thang awk ang phut a ni ang,’ te an ti ang a. ‘Mi zawng zawng in thi vek ang, chumi hnuah chuan taksa hran kan siamsak tawh ang che u a, i taksa ngai in pu tawh lo vang. In hmuh theih zawng zawng hi pakhat mah a awm lo vang. Ni te, thla te, arsi te a bo vek ang. Engkim a tharin kan siam ang,’ an ti bawk a. Darphawka betu chuan, “Fapa angah kan siam dawn che a ni. ‘Ka fapa’ ti ila, nih zawng i ni deuh lo vang! ‘I ni deuh lo,’ ti ila, eng mah a lem chuang lo vang,” tiin an hrilh bawk a.
(Pathian chuan Amah ringtute chu a faah a siam ta a ni. “Ngai teh u, Pain min hmangaihna chu a va nasa êm, Pathian faahte min vuah tak hi!” tih ziak ang khan) Darphawkan inlarna a hmuh vawi hnihna chu kum 1885 khan a ni a. Hetia zêla a awm dawn apiang hian a damlo ziah bawk a. Inlarna vawi hnihnaa a hmuh pakhat chu hetiang hian a sawi: –
“Darkhuang tlangah kan lo lawn a. Khua hi a lo tha thiang vûr mai a. Rei lo teah hian Darkhuang tlangah chuan chhum hi a lo inhlawm talh talh a. Vawi leh khatah thlipui nasa zetin li a han chhem vir vak ang mai hian chhum chu a vir ta chiam a, a ri ta dur dur mai a. Chhum vir vak zingah chuan pa aw, tlang tha pui hi a lo au va, “Ti hian, Dara lama tang duh lo chu heti hian a nia kan tih ang che u,” an ti a. Chu veleh chuan thli chu a ngawi ta duk a, “Leiah reng reng chuan bihrukna a awm tawh lo vang,” a ti a.
(“Darphawka lama tang duh lo chu,” tih hi Pathian thu awi duh lo chu tihna niin a lang a. Pathian thu awi duh lote chu thlipui hlauhawm lutuk chuan chhem vir anga hlauhawmah hrem an ni ang a. Darphawka lama tang duh, Pathian thu awite chu hrem an ni lo vang,” tihna niin a lang. Tin, a tlangkawmna ang deuhvin, “Leiah reng reng chuan bihrukna a awm tawp lo vang,” a han ti leh nghal a. He thli hlauhawm tak lakah hian khawvel khawii laiah mah bihrukna a awm lo vang. Pathian ring lote tan chuan hremna chu pumpelh rual a nih lohzia a sawina niin a lang bawk a ni.)
A inlarna hmuh tum thumna hi kum 1892, Pâwl tlak hlim, lo en hun lai a ni a. Hemi tum hian vanah an hruai chho va, Van khawpui an fanpui a ni.
Kum 1893-ah Baichi khuaah an pem leh ta a. Kum 1895 kum khan Darphawka chu thih ngamin a na leh ta a. Vanah a kal leh a. Hemi tuma a thil hmuh, inlarna te hi a sawi hman lo nge, a sawi hria an awm lo va. A sawi chhun chu, “Tun tum chu vana ka kal ka hawn leh ka hre ta lo,” a ti a. Hemi tuma a na hi amah pawhin dam khawchhuahpui a inring lo va. Tuk khat phei chu a chhungte lova an feh tur a remti ta lo va. Mahse an hna a tul si a. A chhungte chu an feh lui a. Anni chuan, “Darphawka zawng mi danglam ngang a ni a. A thih chuan chhinchhiahna eng emaw tak a awm leh mai ang,” an ti a. Tichuan, lova an awm lai, zanriah chhum hun velah chuan vanah khawpui ri pawh ni si lo hi a lo ri ta ul ul a. A chhungte chuan Darphawka a thi a ni ngei ang an ti a. An hawng ta a. Zanriah chhum hun vel chuan a lo thi ta ngei a ni. Inlarna a hmuh hnu ni hnihna lekah a thi ta a ni.
Kum 1994, Mizoram Gospel Centenary kum khan Darphawka ruhro hi an laichhuak a, a ruhro thenkhat chu Theiriat Baptist Biak in kawtah an phum a. A lung an phun bawk a. A ruhro hi a lo ral deuh vek tawh a, tlemte la ral lo leh a thiha an phum tel, hlum bel nen an laichhuak a ni.
Hetia a ruhro an phum leh lung an phun ni chuan Theiriat Baptist Biak inah hunserh an neihpui a. Inkhawm an tan atanga a tawp thlengin Biak in chung zawngah mipui pathum an thlawk kual an thlawk kual a. Inkhawm ban rual chiahin mupui pathumte chu an thlawk bo ve leh nghal a ni. Tin, Darphawka khan Pathian hnenah in 300 neih a duh thu a sawi kha a ni a. A ruhro-in Theiriat khua a thlen ni chiah hian Theiriat khuaah in 300 an tling chiah a ni, an ti bawk.
Tin, Darphawka lung hi Baichi tlangah a ruang an phumna hmun ngeiah a tu leh a tuchhuanten ni 15.4.1998 khan ropui takin an phun a. Kum 2021 February thla atang khan Baichi khaw rama Darphawka thlan thlengin motor kal theih turin lamlian an sial tlang ta ruah a. March ni 12, 2021 khan Mizoram hmun hrang hranga Darphawka tu leh tuchhuante chuan Darphawka thlan tlawh runpui an nei a ni.
References & Acknowledgement:
n Zawlnei Darphawka Khiangte by K.Thansiama, Zarkawt, Aizawl.
n Pathian Tlang, BCM Theiriat Centenary Souvenir Magazine 2008,