Rempuia R. Lutmang
-- Advertisement --
“Thusa hi eng tihna nge?” ti ta i la, thalai tam zawk chuan, “Chutiang ka hre ngai lo,” an ti ang a, thenkhatin, “I phuah chawp mai mai a ni lo maw?” an ti he haw ang. Kan hman tlanglawn ber chu ‘phusa’ tih a ni miau a, hre lo kan awm pawh hi a mawh lo e.
He thumal ‘thusa’ hi a sawi fiah thiam deuh chuan ‘phusa’ tih nena awmze inang lo, kawh hrang nei niin an sawi. “Phusa chu thil tihna eng emawa che nasa, thawk nasa a ni a; thusa a nih chuan hotu, thu neitu lam a kawk daih, a awmzia a inang hlei nem,” an ti.
Mizo Tawng Upa Dictionary, F. Ropianga siamah hian ‘phusa’ tih a awm a, ‘che, chechang, che vel’ tihna tiin sawi fiah a ni. A awmzia lamah chuan a chiang tawk hle mai. ‘A phusa berah a tang’ kan tih chuan, ‘A che berah a tang, a che vel berah a tang’ kan tihna a ni si a. ‘A damkawr a, a phusa peih ve ta’ kan tih pawhin, ‘A damkawr a, a chechang peih ve ta’ tihna a ni leh. Phusa kan hmanna tam ber chu chechang peih ngawr ngawr leh che vel naran chauh ni loin, thil tih hona engah emaw a tangkai pawla tang, a che tam pawl, a thawk nasa pawl sawina lam zel a ni. He tawng upa dictionary-ah hian ‘thusa’ tih a chuang ve lo. A thumal hi a la upa tawk lo deuh nge a ziah hmaih palh zawk? Ziah tel loh tam tak, ziah hmaih tam tak a a awm ang tih a rinhlelhawm loh e.
Pu Buanga dictionary kan en chuan ‘thusa’ a awm miah lo tih kan hria ang, ‘phusa’ tih erawh chu a awm. Chutiang zel chuan Remkunga dictionary te, Lalzuia Colney te unau dictionary te pawh a ni tho, ‘thusa’ a awm lo a; ‘phusa’ erawh chu a awm zel. An zavai hian, dictionary an siam lai hian an hre ngai lo a ni mahna. Tunlai thalaite hriat loh ang bawk khan an hre bik lo ni mai awm a ni. Chutiang a nih si chuan, a thumal hi a la upa lutuk lo em ni tih zawhna a lo piang thei.
R K Lalhluna dictionary en ve leh ta i la, ani hian ‘thusa’ tih chu a rawn ziak ta vang mai a. A sawi fiahna chu, ‘che vel, vir vat, thu, hotu’ tih a ni a. A sawia fiahna hi thil chi hnih a ni: (i) che vel, vir vat, hei hi phusa nen a inang reng (ii) thu, hotu, hei chu a dang ta, a hmaa mi sawi kan sawi nen khan a inang. Chi hniha sawi fiah loin, a sawi fiahna hi awmze pakhata khung khawm a ni zawk ang em? A nih chuan ‘hotu nih vanga phusa, thu neitu tak maia phusa’ tihna a ni thei, chutiang erawh chuan an sawi si lo.
JFa lehlin ‘Robin Hood’-ah, “Guy of Gisborne-a thupek anga intithusa fahrana Sebald-a hnawtchhuaktu…” tih kan hmu a, ‘thusa’ tih chu ‘thu, hotu’ tihna anga ngaih theih a ni. A Sap tawng lam en tur kan nei lo a, ‘phusa’ tihna nge ‘intilal, intithu’ tihna tih lah kan hre thei lo. Hei chauh hi a ni lo, “Vawiin chu kan hotupa aiin ka han thusa zawk teh ang,” tih pawh a awm. Hei pawh hi sawi fiah a buaithlak riau. Little John hian, “Hotupa aiin ka’n phusa teh ang” a ti nge, “Hotupa aiin ka’n intithu teh ang” a ti zawk tih hriat a har. He thawnthu kal zela mi khai hlum tur an neih vanga an buai phili thu sawinaah, “Isambart leh Roger the Cruel chu an lo thusa nasa mai bawk a,” tih te hi ‘phusa’ tihna mai chu a ang deuh, a chiang lo deuh riai.
PLa hman dan hi en ve teh ang. ‘The Adventures of the Illustrious Client’ tihah hian, “Chanchin tlangzarh mualpho loh chi deuhah hian a phusa viau zel…, inbiakrem thuhlaah pawh a thusa pawl tak a nih kha in hre lo’m ni” tih a hmang a. Ani hian phusa chuan tha thawh a kawk a, thusa chuan thu neihna a kawk deuh a ti a, a hma lama an sawi fiahna leh ani hman dan hi a inhmu rem khawp mai.
‘Mizo Pi Pute leh An Thlahte Chanchin’, K. Zawla ziahah hian, “Khaw chhak lalho zingah Liankhama, Vanhnuailiana fapa upa ber hi an thusa pawl ber a ni a. Khawthlang lalho zingah Liankunga, lalchhunga fapa hi an thusa pawl ber a ni bawk; mahse, an zinga upa ber a ni lo,” tih kan hmu. Hetah pawh hian ‘thusa’ tih chu ‘thu, thu ber’ tihna a ang. Chutih rualin ‘phusa’ a nih loh theihna a awm chuang miah lo bawk.
Zikpuii Pa hian ‘Nunna Kawngthuam Puiah’ tihah, “Tlangval zingah pawh hian ka lo tleirawl tirh atangin hotu enin mi hi an en ve reng reng a, khawtlang thilah puipun nikhua leh chhiatni thatniaah ka kum nena inphu lo khawpin a thusaah ka tang ve a,” tih a awm a. Ani pawh hian ‘hotu anga en’ tih zawhah a hmang nghal zat a, a hotu anga a tan thu sawina niin a ngaih theih a, a phusaah ka tang a tihna a ni thei tho bawk. Thusa tih hi Lalhmingliana Saiawi te, J. Malsawma te leh L. Keivom te pawhin an hmang a, mi dang pawh an la awm ang. Chu lam chu duh tawk i la.
Phusa tih chu hriat phak loh ata a awm chiangah ngai i la, dictionary kan han sawi lan tak khati zozaiah khan a chuang vek a, thusa tih erawh chu bu khat chauhah a chuang. R K Lalhluna khan thusa kha chi hnihin a sawi fiah tih theih a ni a, a sawi fiahna hmasa lam kha phusa nen a inang reng a, a tawp lam kha hotu tihna a ni. Awmze chi hnih a nei nge ‘a hotu chan changa phusa’ tihna zawk tih a hriat theih loh. ‘Thu, hotu’ tihna chauh chu ni se, chutiang sawina atan chuan ‘thu’ leh ‘hotu’ tih kan nei sa a, thusa chu mi tlem te hman dan tih a chiang hle.
Zairema chuan kum 1800 chawhnu lama Kristian thenkhat zia sawiin, “Isua lo kal leh tur kum an ring a. Chung zinga an hotu phusa deuh ber pakhat chu Baptist pastor William Miller a ni,” tih a hmang a; thusa ni loin hotu phusa a ti a, hotu chu hotu a ti mai.
Phusa hmang chu an tam a, thusa hmanna ka han thur deuh mai chauh a ni. Phusa tiha hi han en leh bik ta i la (a bik takin han en i la, tih ni loin), thil tih nikhua puipunna hmuna kan phusak viau chuan, kha hmunah khan kan ngampa a, kan tlangnel a, a neitu kan nih em loh pawhin a thu pawl emaw, an intithu thei pawl emaw kan ni tihna a ni. “An inneih lawmnaah chuan a phusa pawl a ni” te ti ta i la, a neitu lam nih loh pawhin a neitu then leh rual zinga mi, a thu pawl kan ni ve tihna a ni. Chu vang chuan, ‘thu, hotu’ tih ang deuh thiak kha phusa tihah hian a inphum tel sa.