HISTORY OF ROMAN CATHOLIC IN MIZORAM

By C. Vanlal Ruaia (ph.9862569310)
He lehkhabu Prof. Sangkima ziah (Author copy right 2021) hi Spectrum publication (ISBN 978-81-8344-104-9) Phek 486 zeta chhah hi a ni a. Synod conference hall (PC girls school thlang)-ah khan Bishop ho khan kan release kha a ni a. Hemi ni hian Catholic chhungkua mi pawimawh tak tak leh kohhran rawngbawltu an tam a. Thu sawi duh pawimawh tak tak leh kohhran rawngbawltu an tam a. Thusawi duh pawimawh tak tak an insehmur tuau tih hria in, hun pawh a rei lo thei ang ber hman a ngai a. Chutiang paw’n hun kan lo hmang rei mah mah a. Hmanhmawhna nen sawi kim sen a har hle. He lehkhabu tangkainna tur leh a ziaktu hmalakna leh catholic church history ringawt ni lo, Mizoram political history pawimawh tak tak mai leh Lushai Supperintendent te sukthlek pawimawh tak chu sawi hman loh pawimawh zual a ni.
British-in Mizote lo lalte an awp bet ta a, mizo ten an vel hnam dang run leh British ram atanga East India Company sumdawng duham khan Mizoram phaikin thingpui huan an rawn valh zel avang khan, Kumpinu chuan Mizote ven ngai tiin, mizo lal leh Chief te lal chhunzawm tir in, mizote kha, Dan hran hran puangin min thut ta a. Excluded area-ah dahin mizo ten an customary law an hmang thei a. Intihbuai chungchangah superintendent te kha judge-ah an tang bawk thin.
Kan velah Catholic:
Kum 1901 daih tawh khan Rev George Hughes chuan Chittagong atangin Mission Field atan Lunglei lam a lo han rim tawh a. Kum 1922-ah agriculture demonstrator training zo Pu Aichhinga chuan Shillong atangin booklet a rawn hawn a. Tin, Leo Herrick Sigh Trainning farm manager chuan Lehkhabu Mizoram tan a rawn thawn bawk a, heng an han chhiar zawh chuan Catholic zirtirna chu tha an ti a. Roman catholic zirtirnaa tuiho chu an inhmukhawm thin a.
He lehkhabu booklet Pu Aichhingan a thenawmpa Lianchheuva a chhiartir chuan ani chu a lo tui ta em em a, ani’n Thangphunga a titipui ve chu a lo tui ve bawk a, Aichhunga kaltlangin Leo Herrick Singh, Trainning Farm Manager,Shillong chu lehkha thawnin Aizawl ah Bishop chu kal turin an ngen ta a. Mahse Bishop chuan Mizoram chu Dacca Bishop bial a nih thu a lo hrilh a. Heng hun laia a tui zual-
1) Lianchheuva
2) Thangphunga
3) Lenga
4) Chalchhuna
5) Lalbana, Tlangnuam vengte chuan, Roman Catholic Kohhran chu 1st Feb, 1925 chuan an din ta a. Hengho hian Sunday niin Lenga in ah an inkhawm a, an tih dan chu Presbyterian inkhawm angin an lo tih chhunzawm ve mai a. Mass sawi lampang an la hre lo. Kohhran a rawn din veleh chuan Laldailova leh a nupui leh Dr. Lalhuta Sailo, Kulikawnin an rawn zawm nghal a. Chawnga, Hrangnghilhi leh midang 12 Thingdawl (Mel 8)te an rawn lut nghal a. Tichuan, a lu nungin member 22 an ni.
Lalchheuva a leh Chalchhuna English leh Hindi tawng thiam te chuan Rev. Fr. Phileas Bauley hnenah lehkha thawnin Mizorama lo zin turin an ngen a. A rawn tlawh chuan midang lo lut tur an awm thu te an hrilh a ni. Rev, Fr Phileas Boulay chuan Akyab a zin haw pahin Silchar lamah inhmu tur in, Thangphunga a chah a, mahse Thangphunga hi a hna lam avangin a kal hman si lo a, an phur lai a ni bawk a. Chittagong lama meeting zu chhim turin Lianchheuva leh Chalchhuna English leh Hindi thiam ve ve an kal ta a. Ni 22 Aug, 1925 chuan Chittagong an thleng ta a. Rev. Fr. Phileas Bauley chuan an kal man chu a lo tum sak a, Rs 20/- a lo pe a.
Rev. Fr. Phileas Boulay chuan a lo sawi lawk tawh angin 28 Nov, 1925 chuan Aijal a lo thleng ta a. Circuit House (tuna Aizawl Bridge thlang ami, rambuaia fighter-in a bomb chim tak) ah khan a thleng a. Catholic Puithiam Mizoram leilung rawn rap hmasa ber a ni ta a ni. Hetih hun lai tak hian Roman Catholic chhungkua hmahruaitu, pakhat Thangphunga chu sawrkar hotu ten Tripura-ah Official duty in 27 Nov, khan an lo tir chhuak daih bawk a, mahse Thangphunga chuan lehkha a hnutchhiah a.
“|awng lettu atan chuan Laldailova ka lo be rem daih tawh a, mipui hnena thusawina hmun atan hmun remchang in hmu lo a nih chuan Tlangnuama ka in hlui a remchang ber ang. Heng thlir chunga ka sak that rih loh a awm e”.
Tichuan Thangphunga zin hlan chuan Laldailova’n tawng a let a, Lushai Hills-ah a vawikhat nan Holy Mass an nei a. Hetah hian Thangphunga fapa Laldailova leh Lenga fanu Lalbiakthangi ten Baptisma an chang a, Joseph Francis Laldailova, Mary Teresa Lalbiakthangi an lo ni ta a ni. Kar khat leh a chanve a cham a, ni 7 Dec, 1925 chuan Rev. Fr. Phileas Boulay chuan Chittagong a pan leh ta a.
Fr. Bauley chuan lehkha a hnutchhiah a. “Mr. Parry chu ka chungah chuan a ngilnei khawp mai, tuna Aizawla awm min phalsak rih lo mah se, ka lokal leh hunah Aizawl Bishop awm turin ka dil ang” …tiin.
Hemi tuma Lushai Hiils-a Catholic hlimzia leh phurzia chu pawl dang intlawhpawh ai chuan a sang deuh lap a ni” an ti. Hemi tum hian Dawrpui veng lam atangin mi 32 an rawn inpe nghal a, Fr. Boulay-a haw dawn chuan Catholic church zirtirna chu Mizo tawnga letling turin a chah a. Lalhuta chu letling turin an pe nghal a. Lehlin zawh kum 1926 chuan Chittagong-a chhut turin an thawn ta a ni.
A hmaa Fr, Phileas Boulay-an a lo sawi tawh ang in, kum 1926 July ni 1 Chitagong-a meeting-ah tel ve turin Thangphunga, Bula, Laltura, Chawnga te an rawn sawm a, an kal a, Meeting chuan Catechist-ah an lo ruat a. Rs 15 thla tinin an hlawh a. Kal ve lo Lalchhuna pawh Catechist-ah an rawn ruat bawk a. Thangphunga Govt. servant erawh chu secretary-ah ruatin thla tin Rs 10 a hlawh a. Saitulera Kawnpui Lal pawh ni 1 Oct, 1926 ah Catechist an rawn ruat leh a. Tin, mipa 5 hlawh nei lo Catechist-a inpe an awm a, heng ho hi Laldailovan an hlawh a tumsak a. Ni 11 Oct, 1926 meeting chuan an rawn nem nghet a ni. Kum 1926 chhung hian Catholic member hi 782 an rawn tling hman ta a ni. Heng zinga 80 hi Hmunzawl khua an ni a, an tam ber a ni.
Christ The King Cathedral Church Kulikawn:
Kum 1927-ah Thangphunga Compound, Tlangnuamah hian biak in tur tereuh tê an sa a. Hrangliana leh Zaneihthanga Pherzawl, Assam Prefecture hnuaia miten a sak hna an rawn thawk a, Ni 15 Jan, 1927 in an sa tan a. February-ah an zo a. Mistiri hlawh hi Laldailova Kulikawn-in a tum a ni.
INKHAWMPUI:
Dt. 23-25 Oct, 1927 inkhawmpui an nei a. Palai 100 vel an kal a, Lal ten Bawrhsap (superintendent) an hlauh avangin palaia an khua te kal an phal lo a ni. Ni thum niin palaite chuan tualchhung workers an thlang a. Chung te chu:
1) Thansanga – Hmuntha
2) Hanghilha – Thingdawl (N)
3) Rualchhingi – Tualte.
Thla khatah Rs 5/- an hlawh a, tualchhung sum atanga pek tur an ni.
Thingtlang biak in hmasa te: 1) Hmunpui 2) Muthi.
Hmunpui chuan Biak In dar atan Pu Khama dar an hmang a, mahse naupang ninhleiin an lo tihchhiatsak a, Catholic chuan Rs 8/- an chawi ta a ni.
Kum 1927 chhung hian khaw 40 velah Roman Catholic chu a lo darh ta a, mahse Puithiam ten an kan ngai loh avangin an thin a rim a, Lushai Catholic leader-te thinrim chuan na deuhin Dacca Bishop hnenah Lushai Hills chu Shillong (Assam) Prefecture hnuaiah dah turin an ngen a, mahse Dacca Bishop chuan “Fr. Boulay-a thiam loh ni lovin, Government thiam loh zawk a ni. Mizoram tlawh phalna a pe thei lo a ni. Mahse phalna kan dil mek renga kan hmu tep” tiin a rawn hnem a.
Badarpur lamah:
kum 1927 chuan Chittagong chu Diocese tharah hlan kai a ni a. Chutih rual chuan Rev. Fr Phileas Boulay chu Chhutri-in a kal a. Rev. Fr. Leo Goggins chuan charge a la a. Fr Boulay chu, Jan. 1927 a lo kir leh chuan Parish Prist Badarpur chu Visgar General-ah hlankai a ni a. He tih lai August kar 2-naah hian Mizoram atangin mi 6 Badarpur-ah an chhuk a. Ni 20 August chuan Baptisma an chang a. Chungte chu :
1) Peter Thangphunga, Tlangnuam
2) John Chawnga, Thingdawl
3) Jacob Manga, Sakawrtuichhun
4) Paul Bula, Kulikawn 5) Phillip Lianngura, Thingdawl N
6) Joseph Saitulera, Kawnpui Lal, te an ni.

-- Advertisement --

Ni 12 Oct, 1930-ah Francis Thansanga (Hmuntha) Anthony Chalthangvunga (Bazar Aizawl) ten an chang leh bawk. Mizote pawh mitthi vui theihna pek an ni ta a ni.
Governor phalna :
Mizote chuan Lushai Hills Bishop te tlawh phalna chu an buaipui reng a, Mizoram Superintendent hriatpuinain Assam Governor-ah lehkha an thawn a.
Thangphunga leh Chawnga ten 1934-a dilna chu, ni 24 Aug, 1935 chuan Governor chuan Puithiamte tlawh phalna chu a grant ta a ni. Rev. Fr. Leo Goggins leh Rev. Bro Godfrey Denis te chu Mizoram kal turin order an siam nghal a. Chu veleh Robula leh Khawvelthanga Sakawrtuichhun ve ve te chu Badarpur-ah Father te hruai turin an kal nghal a. Peter Thangphunga Tlangnuam leh Vanhnuaia Thingdawl, Francis Thangbanga te chu Dwarbound Kanghlai bul lawkah ni 5 Nov chuan an thleng thla bawk a. Dwarbound atang chuan ni 6 chhung kalin Aijal an thleng ta a ni. Ni 11 Nov. chuan Aijal an thleng a. Ni 6 an cham a. A hma ang bawkin Khawdang tlawh chu an phalsak lova. Ni 15 Nov, 1935 chuan Chittagong an pan leh ta a. He mi tuma Father lokal te hian boruak an siam tha hle mai a. Roman Catholic paw’n an pun phah viau a ni. Chittagong lamah lehkhazir tur an inthawn ta hial a.
1) Joseph Francis Laldailova (Thangphunga Fapa)
2) Lallenga (Dohleia Fapa)
3) John Manliana (Laldailova fapa)
Awm ngheh theihna:
um 1946-ah chuan Superintendent hriatpuinain Governor ah Bishop ten Mizoramah awm ngheh theihna tur chu an la dil zel a. Mac Donald-a pawh khan a recommend tho chung paw’n an dilna “awmngheh theihna” chu a la pe chuang lo a ni.
Vanneihthlak tak maiin Assam Governor Sir Andrew Chow kha Sir Henry Foley Knight-in thla 4 chhung atan a rawn thlak ta hlauh mai a. Hetah hian RW Godfrey Secretary to the Governor leh Monsignor Stephen Fernando SDB, (Rev.Fr Maurius Brianchi, Bishop of Shillong, Secretary) te inthlan thatna leh hmalaknain Governor chuan, date 15 December chuan a phal ta a. Ni 18 December chuan an dawng zui a. A hmaa restriction awm zawng zawng chu hlih a ni ta a ni.
Fr Brianchi-an student A. Thanglura a hrilh a, ani’n Pu Thangphunga hnenah Catholic chunga Restriction hlih a nih chu Pathian hnenah a lawmzia a han hrilh leh ta a ni. Hetih lai 1946 hian inchhiarna (census) an lo nei a, member 1363 Catholic family an lo ni ta a.
Puithiam 3: Dt 13 Jan, 1947 chuan Most Rev, Alfred Le Pailleur CSC leh Rev Fr. Alphone DeMontigny, Rev. Fr. Robert Lavoie te chuan Aizawl an pan nghal a. Lushai Superintendent hian a lo thleng a. Mahse a zin chhuah dawn avangin Lt. Col. JP Warman-a Bangalow-ah pahnih chu an insawn a. Father-te hian hmun an zawng deuh a. JP Warman hian Khatla chhak PWD tlang hi Catholic hmun atan a enpui a ni. A result erawh kan hre lo. Muthi leh Thingdawl (Mel 8) an tlawh a, an hun hman zawng hi ni 11 a ni. Kawngah ni 4, mipui kawm nan ni 7 an hmang. Ni 21 Feb, 47 chan Kulikawnah an thlah a.
Thangphunga’n lawmthu a sawi a. Dt 22 Feb, ’47 chuan an haw ta a.
Rev Fr. A DeMontigny hian Thangphunga hnenah khan a in bul rama Puithiamte lo awm lailawkna chi in tê lo sa turin a ngen a. Tin, Father-te an hawn thlak rei lo te ah, Chittagong Bishop chuan Rev. Fr George Breen leh Rev. Brother Gilbert Boucher chu Mizoramah an rawn tir nghal a. Dt 15 April, ’47-in an rawn thleng a. Thangphunga rama in sak kha an lo la sa zo si lo va. Circuit house (tuna Aizawl Bridge thlang, Rambuaia Fighter bomb vanga kang ral ta)ah khan an thleng a. Mahse Bordoloi-a ho Assam Constituent Advisory kha an lokal dawn avangin an insawn chhuak leh a. Michael Lalnghaka inah an thleng ta a. Ni 22 April, 1947 chuan In te an sa zo va. Ni 23 April, 1947 chuan an insuan lut ta a ni. Tichuan, Catholic chuan muangmarin Mizoramah hma a la chho ta zel a ni.

Harsatna a tawh chhan:
Roman Catholic lo chhuah hun lai vel hi Lushai Superintendent fing tak mai NE Parry awm lai a ni a. Ani hi Colonial Administration-ah hmun hrang hrang Africa New Zealand lam ah te lo awm kual tawh Experiance nei tha tak a ni a. Mizo Lal leh Khawnbawl te Khawm in, “A monograph on Lushai Custom and Ceremony” kha hun rei lo te chhungin a ziak a. Tin, The Lakher tih bu chhah deuh mai a ziak bawk a. Tin, Lushai Hills-ah Sakhaw chi hrang hrang (Denomination) an lo chhuak tawh a. Ringthar Doctrines chi hrang hrang hian Mizo Society leh Culture leh Mizo Ethos a tih buai avangin N E Parry hian Ringtharin Mizote nun tha a vuak darh mek chu siam that leh tuma a beih lai leh Zawlbuk te a sak that tir leh lai vel a nih avangin a strict hun lai a ni a. Roman Cotholic lo piang tur paw’n a tuar phah in, harsatna an tawh phah a. Pawl dang lo awm tawhten an lo huphurh bawk nen, Inner Line permit pek an tikhirh hle a. Khasi ram Moirang-a 1906-a hlimpui thleng khan thil tha a thlen laiin hlim sâng khan Society ah buaina hmun tam takah a thlen a. Hlim sâng inthurual, Mipa leh Hmeichhe Pathian thuhril vak hi NE Parry hian a hrisel lohzia a hmu a. Heng thil hian N E Parry hi a ti strict zual a. Ringthar nun tlusawpin Mizo nun ze tha, (Values system) a tihchhiat chu a hmu chiang a. Mizo Nun ze thaah let pui leh a tum nasa hle. Mahse 1928-ah a kal ta si a. Heng a thil hnutchhiah changchawi hian a hnunga rawn thlaktu ARC Mc Call chuan an hmachhawp, Mizo nun chhe tur ven nan Culture kungpui a rawn dinsak ta a. Young Lushai Association (YLA =YMA ni ta) a din tir a. He pawlah hian Kohhran leh Politics zirtirna luh phal a ni lo a. Mizo Culture kungpui a ni a. Mizo ka ni ti apiang / Mizo tawh phawt chu an leng ta vek a ni.
Tin, thil pawimawh em em mai, Mizo Lal Independent-a rorel thin (Monarchy type) kha sapho khan an rawn thut bet a. An awp bet zui a. Tin, England lam pawh Monarchy-a inawp ve tho an nih avangin Mizo Lal te hi missionary phen atanga mi chhe daikilkar ami paw’n an rawn challenge ngam ta kha Superintendent-ho khan an khawngaihin an thlavang an hauh ve ta tlat a ni. Missionary (Padre +Chaplain) an rawn chhuak a. Missionary ten Mirethei Ringthar an siam kha, an thlavang an lo hauh lo thei lova. Second hand var an hlawh a. Mi chhe daikilkar ami khan Mizo Lal (chief , Ni leh thla kara leng) kha Missionary phenin a hlau ta tlat lo. Hei hi English Superintendent-ho khan an hmu ru khiau a. An tihsual siam that an tum hian an tlai tawh a. An inthiam lo chuan Mizo Lal te thlavang chu an hauh let ve deuh a. Chu thil chuan Lal ep turin mimir nun a ti tangrual ting a ni. Lal thuneihna chu cho ngam an lo awm tak tlat avang chuan, Christian-a inpek chu zalenna chi khatah an ngaih avangin Kristian sakhaw thar paw’n a pun chak phah hle a. NE Parry-an Zawlbuk a han sak that/din thar leh pawh khan, Mizo ten an hawi tak tak thei tawh lo.
Heng hun inthlak khirhkhan lai tak leh Bawrhsap strict tak mai awm lai tak hian Roman Catholic hi Mizoramah a lo piang a. Second World War hian harsatna a rawn thlen leh bawk a ni. He lehkhabu chhiarte chuan Lushai Superintendent-te hian Roman Catholic hi an va bei nasa ve tih mai turin Mizoram luh phalna te, awm ngheh phalnate hi an pe har hle bawk a ni.
Comment:
Prof. Sangkima hi Historian Sulhnu ngah tak mai a ni a. Historian Association N E India-ah pawh hun rei tak OB ah lo awm ve zak zak tawh, ram pawn India ram University hrang hrangah Seminar paper pawh a lo present hnem tawh hle a. Tin, a lehkhabu ziah hote pawh research sources-ah cite hnem pawl tak a lo ni leh zel a. Doctoral Thesis, Research Cell-a dah tlak leh tlak loh kan han thliar hian Citation tha hi an buk a rit in, a lang hnem hle a ni. Tin, Historical Association, North Eastern India Historical Asso ( NEIHA) Seminar Proceeding tam tak a lo publish thin te hi Research cell pawimawh tak a luah ta reng a ni. Heng hi Research Scholar leh Student Focus paper ziaktu ten an hmang tangkai hle a ni.

Get real time updates directly on you device, subscribe now.

Leave A Reply

Your email address will not be published.

This website uses cookies to improve your experience. We'll assume you're ok with this, but you can opt-out if you wish. Accept Read More