(…Chhunzawmna) (He article hi JF Laldailova ngaisang em emtu Mafaa Hauhnar, kum 2018 December ni 30-a mual liam ta ziak kha a ni a. A ngaihsan em em JF-a ang thoa Mizo literature-a thawh hlawk a ni. He article hi a boral hnua Mamawii Colney buiatsaih “Hmangaihna Hrui Khat Vuanin” (Mafaa sulhnu \henkhat) tih lehkhabu a\anga lakchhuah a ni. – Editor)
-- Advertisement --
Tlangnuam tuikhur kamah chuan terrace laiin England lane, France lane, Denmark lane leh ama lane bik liau liau te siam hrang thliahin experiment a bei a. Mizorama lei tihthatna ‘chemical fertilizer’ ching chhuak hmasatu a ni nghe nghe. Mi kâwmkâr chhiar hnuaia ar-êk lei leh khawlai vawk-êk te chu, mi dawrâwn paih mawng a thawm that leh nên a awi liam ni tin ta mai a. A huan bul kawnga pa losûl haw te ani lei lai hriat phâk ngei tûra ringa an tawng a hriatte chu:
“Khu eng nge maw a tih le?”
“Bawng leh khau chaw tûr a siam a nih khu!”
“Ni lo, antam zîkhlûm chîn a tum a nih khu. Tlangnuam ramah zîkhlûm a hlûm ve thei lo tih a la hre lo a nih khu. Vai rama sei lian a ni a, ram chinchâng a la hre ve lo a nih khu!”
Khatianga an han tawngkhum pawh khan a tihnual chuang lo va. A taimak leh a thawhrim zarah thlai a thar hlawk hle a. Mi dangina kum tluana an buh chin atanga an hlawhchhuah chu thla nga chhung lekin zikhlûmin a lei thei der a. Mizoram sawrkarina thlai entirsiakna (Community Project Exhibition) tum hnih a buatsaih (1954 & 1955)-ah pawh lawmman awm zawng zawng a hui fai pak deuh thaw a ni. A antam thar te chu thlangra tiat tiata hlai te a ni a, a ‘knol khol’ thar pakhat pawh inches 23 hawlhtlang a tling hial.
A hriselna a that loh chho zel avangin thahrui hmanga eizawn chu a chhunzawm hleithei ta lo va, thluak hmanga eizawnna lehkhabu ziah leh chhuah lamah a pakai ta a. Press hrang hrang (Khuma Printing press, Zoram Printing Press, etc.)-ah te Manager-cum-editor-in a awm a. A Zotawng thiam that tawk loh avangin mi ngawichawi leh zakzuma an sawi thin a ni a. Zotawng chu thiam tumin a han zir ta ngar ngar a. Pitar, putar te kâwm kualin, naupang inkhualtelem te hi a rei iak a thut chilh a, mi titi kotlângah dâkin an tawngkam hman te a chhinchhiah ru zel a. Mû-in an âr a lâk tum pawh a, a chhungte hnena, “Mû-in kan âr a phur bo daih,” ti te, ruah a tla dawn ni a a hriat avanga puan pho a seng pawh a, “Ka hriat danin ruah a sur vak a, kan puan sûk kha inah ka hruai haw vek,” ti te mai maia Zotawng hmang thin kha a han inzir tak tak chuan kum 6 chhung lekin Zotawng thiam berah a thang hman ta hial a ni.
Thil reng reng kha thiam tumin a chîk uluk peih a. An sikul kal laia Vai magician-ho magic tricts te kha uluk takin a en a, “Ngunthlûk taka ka chîk thin avang khan an trick ka man hman loh hi a awm ngai mang lo,” a ti hial a. Sipai atanga a chawlh hlimchhawn khan Aizawla sikul hrang hrang (Sikulpuiah te, Dawrpui M.E. School, etc.) -ah te, YMA hall leh hmun pawimawh tak takah mitdawivaih (magic) chu an chhuahtir ta sup sup a, hetiang magic show hi a hmain Mizo mipuite’n la hre ngai hlawm tehchiam hek lo, lar namen lohin a larpui a, Aizawl mipuiin an âtchilh a ni hawt mai. Kum 1951 kumhlui thlah zana a “magic show” lo chhim vetu Sâp Monsigner Bleen, CSC phei chuan, “A hmanrua leh an stage-in duhthu a sâm lo deuh mai pawha Sâpramah pawh hei aia hmuhnawm chu an chhuah bik lo,” a ti hial a ni.
Mi tumruh a nihzia chu, “A tâwk ta e,” a tih chuan kum 25 zet thian bera a lo neih tawh zu kha a thlah fel hmiah thei a. Chumi chen deuh thaw chhum lo chat lova a lo zûk thin meizial pawh a nghei fithla hmak thei a ni. “TB natna pawh ka ngam tawh a, cancer natna pawh hi ka hneh theih ka ring a ni,” ti ve ngam ngat mai kha a ni a. Mak angreng tak mai chu khatih laia TB natna avanga “thoracoplasty”-a nâkruh an paihsak zinga dam rei ber record-a an dah French pa kha a nâkruh 7 an paihsak hnu-ah hriselna dan engkim – ei leh thuhlaah te, taksa sawizawi chungchangah te – a zawm that avang khan kum 20 lai a dam a. JF-a kha chu a nâkruh 9 an paihsak hnu-ah kum 31 zet zu han dam a. “TB natna ka ngam,” a ti pawh hi a âwm lo hran lo ve.
Amah kha mi paukhauh, chhel leh huaisen tak a ni a. Kan hranghlui mual liam ta R.Vanlawma’n a sawi dan phei chuan TB avanga a nâkruh pakua an paih dawn pawh khan, “Nâkruh paih hi engtiang chiaha nâ nge a nih ka hre ve duh reng reng,” tiin nachhâwkna – hnimhlum emaw, kahhitna emaw – pawh hman duh lova hel tawrh ngat ngam kha a ni. Chutih lai vêk chuan amah kha mi lung no tak leh mi lungleng thei em em mai a ni mauh mai bawk a. Lehkha zira Chittagong-a vai zinga a awm laite khan a lung hi a han lêng thei êm êm khawp a. Khawthlang Tuipui (Karnaphuli) luangte chu, “Hetah hian Zoram thlî a tel ve ngei ang,” ti tein hmai phih nân a hmang thin niin a sawi.
Dârbu tum te kha pa upa lam chauh thiam tura ngaih a nih laiin kum riat mi a nih laiin an unau thumin an thiam tawh a. Gauhati Radio Station atanga Mizo Programme-a darbu tum an tihchhuah thin pawh kha an unau thuma an tum a ni. Chittagong sikula lût tûra a pa nen Sairanga an chhuk tum khan, Tlawng kamah Pâwih sumdawng dar-bêl phur an tâwk a. Sai thing la Tlawnga inbual an hmu bawk a, chuta a unaute hnena a lehkhathawn hmasak berah chuan, “Vawiin chu Haulawng ka ngai ngawt mai! Kan darbu hlaa,
‘Kal rawh, kal rawh, sai kal rawh.
Tlawng dûng zawh rawh,
Haulawng chil rawh.
Pâwih chil rawh,’
tih thu kha a famkim teuh hle mai,” tiin a ziak a ni.
A phai kal hmaa lênkhâwm zai a hriat zawng zawngte chu theihnghilh lovin a vawng tlat a. A puitlin hnuah pawh a hriat belh zel bawk a. Zaipui tur a hmuh kha chuan tlaivar kha a peih deuh reng a. Catholic kohhranah lawi ni mah sela, Presbyterian kohhran lênkhawmnaah te khan a tel ve reng peih a. Mizorama a lo chhuah hlimchhawna zaikhâwmnaa a kal ve fo mai kha Pi Mûmi pawhin mak a ti thin hle a, “Dungtawi, hla pawh i hre ve mang âwm si lo va, engtin nge i zaikhâwm i zaikhâwm peih a?” ti a a lo zawh chuan, “A thu leh a thlûk tih loh chu ka hre vek alawm,” a ti mai thin.
Khatia a han tuichilh tak tak hnuah kha chuan a hun laia Mizote zinga, eng ang zai pawh hre tam ber pawla an sawi a nih phah thei ta a ni. Amah ngeiin hei hi mi lunglêng chi a nih vang niin a sawi a, “Lunglêng mi ni suh ila khawiah tehlul nge hla chang khat pawh fumfêa ka by-heart theih ang?” a ti thin.
Mite’na, “Engati nge Mizo tawng theihnghilh thak khawpa Vai rama seilian si, tûn kum ruk chhung emaw leka Mizo tawng thiam bera i than leh theih tak?” tia an zawh chang pawhin, “In mi fakderna hi tak tak ni se ka va han ti êm! Eng pawh ni se, in rin aia ka thiam chak pawhin, mi lunglêng thei mi ka nih vang chauh a ni ang,” tiin a chhâng thin a ni.
Pathian thilsiam, khuarel te, hun inthlâk te, hunpui lo her chhuak te hian an lung an lên thei em em a, a lehkhathawnah pawh: “December thla thar ni te hian Krismas hla sa hian ka zai ka zai thin a. “Lal pian hun pangpar a vul leh ta,” tihte hi ka tuipui êm êm thin a. December ni khatah chuan nihawi hi chuan vul lai a tawng hman na meuh mai a. Mahse enchet dâwl zawk tlângsâm hi chu nghâkhlel takin ka lo thlir thin,” a ti a.
“Krismas chawhnu her, nî-ina tlâng pang a chhun tleu te hi ka ngai thiam lo. Tlai ni tla kâwl êng te hi hmu hreh chung chungin ka hmu ning lo. Pawm lai neih leh neih lohva î pawh a ni lo va, zan thla êng tak mai hnuaiah te hian ka muhil hleithei lo va, fianrialah hnah te ka va tum leh ringawt thin. Mi la mu nghet lote pawh an lunglêng ve thei a ni chêk ang chu, “Tû nge ni ta ngai?” ti ni âwm takin tukverhte hi an rawn hawng sap sap thin asin. Tlangsâm par, hlonuar leh theite par te hi enchet dâwl ka ti a, a par mal tê pawh hi rei fê ka bih peih thin,” ti têin a lunglen thinzia a sawi bawk. Mahni hmasial lo, mi rilru tha a ni a. Thei leh thlai – âlû, serthlum tih angreng a lei dâwn te khan a tha tha a thlang ve duh ngai lo va, a lâk awlsam apiang kha a lei mai thin. “Duh han thlan zut zut chu a mahni hmasial thlâk ka ti a, keiin a tha tha nei ila, midangin a sawrbawl chhe tê tê nei se tihna ang thei dâwna ka hriat avangin duh ka thlang duh ngai lo,” a ti. Mi chuhhelh leh huamhauh a nih lohzia chu Mizo Academy of Letters-a a inhman ve lai pawh khan Assam sawrkar atanga lehkhabu chhuah tanpuina (publication grants) kum tina lo kal thin te kha duh ni se chuan lo pusum têl ve awk thei a ni nachungin a lehkhabu chhut nân pawisa sen pawh a dil ve lo va; mi dang erawh chu a sawi hlawhtlinsak hnem viau lawi si a ni.
TB veite tana sawrkarina tanpuina a sem thin te kha amah duhsaktute’n dil ve tura an nawr chang paw’n, “Kei aia mamawh zawkte’n an chan loh phah palh dah ang nge,” tiin a hnial fithla thak thin. Khatia cancer a han vei zui lehzel tâkah kha chuan an chhungkaw khawsak a hniam lulai tawh bawk nen, tlawmngai thei leh mi dang hmakhawngaia khawsa hlei theiah a inngai ta lo va India Air Force lamah tanpuina a dil ve ta chawm a. Chuta a dilnaah pawh chuan, “Kei aia mamawh zâwk leh tanpuina pek âwm zâwk mi dang rawn dil an awm a nih chuan chu’ng mite chu pe zâwk ula, he ka dilna hi chu engmah lova ngaiin lo hmet hlâwm mai rawh u,” a la ti thei fan a ni.
Mi zaidam, hmangaihna ngah leh thuawih thei tak a ni a. A ti alawm, a û L. Biaktluanga chuan, “Unau mipa rual kan ni chung khan vawi khat mah a naute a velh emaw âwka vîna a hrâwk emaw ka hre ngai lo. A chhang chiahin a han khin ve arh arh tum te khan, ‘Liante, khatiang tur a ni ngai lo,’ tiin a zâwldawh zâwkah tangin a inbengdai hrâm thei zel.” Unau mipa ruala khawsak chuan thu chhia hla chhia neih châng a awm châwk a, han insual bap bap leh han invelh khat khat a tul thin hi.
An unau hi 14 zet an ni a, a zaidamin a thinnel thawkhat ang tih chu a ngaihruat theih âwm e. A û vêk hian, “|um khat chu ka inkhêl en tur hi mi a zui a, “Lo kal ve suh,” tiin lungin ka vawm a, phunnawi miah lovin, ngawi rengin a hâw ve mai bawk a. Ina ka hâw ve leh hnu chuan lungawi lo hmêl pawh hi a lo pu miah lo va. Inkhêl a en châkzia kha ka hre chiang si a, keimah leh keimah hi ka inthiam lo ru ngawih ngawih a. Khami tuma ka hruai ve ta lo kha tun thlengin ka la inchhîr tâwp thei lo va, thuâwih taka a hâw hnak hnak lai te kha ka mitthlâ-ah hian a châm reng thin,” tiin kum 1998 khan mittui parawl kuang chungin min hrilh a ni.
Lainatna ngah, mi khawngaih thei tak a ni a. Dibrugarh AMC Hospital, Cancer Ward-a sumpai lama harsa ve êm êma a awm lai te khan a bula cancer ve tho Vai putar dam lo, thih a hlat tawh lo vang tih tur hi an dah a. Chu vai damlo chuan neih hi a nei mang lova, han intuituah thei ziazâng a ni lo. JF-a chuan a khawngaih thei êm êm a, han tanpui turin eng ruai a nei bik si lo. Chu Vaipa hmui-hmai vel thovin a bâwm changte chuan chau chung chung pawhin a tho va, tho chu a va vai kiansak thin a. A nachhâwkna eiin hna a thawh lai, khawsikin a thlah lai chuhin, ama thawmhnaw a sû a, thawmhnaw sûktirna man tura a pawisa dah hran chuan a bula vai putar damlo chu serthlum a va leisak zu nia. Chu pa chuan lâwm mitmeng pu chung hian mi hriat chian tum ni âwm takin mi a han melh tâwk tâwk mai a ni, a ti.
Cancer Ward-a a awm lai vêk hian a chhungte lo enkawl tura a chah Chhingliana Hauhnar hnena a lehkhathawn-ah (31.1.1979) heti hian a ziak: “Kar hmasa Manipur naupang kum 9 mi vel beidawnga haw ta te pafa chu ka khawngaih khawp mai a. A û tlangval PU 2nd yr. mangang lutuk chuan an Tlângmi pui tiin ka khumah mi rawn bêl leh chawt thin a; lo hnema lo tawng thlamuan vak ngaihna ka hre si lo va. Khawibêl bu vantlâng tiat ngawt mai hian naupang bawp khing lehlam chu a malpui bul atang hian a bâwk paw hruah mai a. Thla 6 vêl ni tawhin an sawi a. Vawi 30 hem hnu-ah pawh chhe tê mahin a la kiam chuang lo va; a thak erawh a reh tawh ni chauhin a sawi a. An han hâw tur chu ka khawngaih lutukin neih bîk loh nâk alaiin Rs 10/- chuan ka han thlah ta ringawt mai.
“Mizo biak-in bula inkulh khum chang lote pawh ka lainat avangin ka tlawh apiangin hmawmsawm, chini sêr khat tih anga duang leh chhang ka la kensak deuh ziah hlawm a. Hmânni khaw that ni lan nî te khan pawisa chawia dhobi sûktir lovin ka silhfen bâl zawng zawng ka su e, ka ti a. Rs. 4/- vêl zawng ka hum phah ta ve ang,” tiin. Mite chu an cancer-in an chhungte’n an hrilh duh lo thin a; ani erawh chuan nâ an tiha an tuar thiam loh a hlauh avangin a chhungte a hrilh duh lo zawk a ni. Chhingliana hnenah tho hian, “Chhinga, ka cancer thu hi chu tumah lo hrilh suh ang che. Duh leh ka Pû leh Pa Ênga kha lo hrilh-ru chauh ang che,” tiin thu a chah a ni.
|anpui ngaite a phâk ang tâwka tanpui tura inkau reng mai mi a nih avang khan Durtlang Damdawi-Ina “nurse” hnathawk (tuna Bilkhawthlira awm ta) Sawilaii hnena, Sâptawnga a lehkhathawnah (8.10.1978) pawh, “Tanpui ngai na tuarte zinga awmin hna i thawk a. I hmangaihna chhâng lêt thei lo che leh chhân lêt ngaihna che pawh hre lo hnena hmangaihna lantîr theihna remchang i nei bîk a, i awhawmin i thîkawm ngei mai. Hmangaihna chhân lêt loh emaw, phût lêt nei lo rawngbawlna emaw hi chu amah ngau ngau pawh hian malsawmna a ni sa reng si a,” a lo ti tawh a.
Khatiang taka “nun tam nei” a nih vang kha ni hmiang amah hnîmhnaitu James Lian Mawia pawhin, “Ani tluka Pathian hria leh nun ngîl kha kan pulpit bêng dum dumtute zingah pawh hian an tam vak ang em aw? ka ti thin,” a ti hial reng a ni.
(Kan inneih tih tê khân Tlangnuam Chhungkaw venga JF-a u Pu Biaktluangate inah kan lêng dûn fo thin a. JF-a chanchin hi Mafaa hian a zawt a, keiin ka lo chhinchhiah zel thin a. Tin, kan thenawmah a nau Pu Hluna a awm bawk a, chu pawh chu a chanchin a zawt zing khawp mai.
– Mamawii Colney)