LEMZIAK HLU

By Mahmuaka Chhakchhuak
Lemziak lama sulhnu ngah leh vawiin thlenga kutchhuak la nei reng mai Pu Tlangrokhuma chuan kum 1872-a T.H. Lewin leh Mizo Lal Bengkhuaia te ‘Sa-Ui tan’ lai chu mitthla chungin a lem a ziak a. He lemziak hian chanchin ngaihnawm tak a nei a, Sa-Ui tan hrim hrim pawh hi hre chiang lo kan tamin a rinawm a; Sa-Ui tan hi Pu B. Lalthangliana chuan ‘Mizo Lal leh Lal inkarah inremna atan Sa-ui tan a ni thin a, ramri hrulah Lalte chuan an khawnbawl Upate hruaiin Ui an kai bawk a, Ramri an thlen chuan Ui chu an talhin a thin (Heart) chu Lalte chuan a hringin an keih ve ve a, chu chu hmanlaia Mizo Lalte Sa-ui tan dan chu a ni e tiin min hrilh a, tunah erawh chuan Vawk an talh a, Bawng te pawh an talhin ruai an siam ta fo bawk a, tih dan bik tak pawh a awm tawh lo a ni ber e tiin a sawi. Ui thin chu a hringin maw an ei ka tih chuan ‘Ni e, an chhum hmin ngai lo’ tiin a sawi a (1), an seh thi sawk sawk dawn ni awm tak a ni.
Sa-Ui tan hi Mary Winchester Zoluti Chanchin – Familia Fanai Laltansanga ziak kawm hnung lamah awmin, a hnuaiah Sa-Ui tan painting by Tlang Rokhuma tih hi alo inziak a. Bengkhuaia Monument Board buatsaih BENGKHUAIA SAILO tih lehkhabu kawm hma lamah Pu Tlangrokhuma ziak bawk hi chuantir a ni. Sa-Ui tan hi Mizo chanchin hmasa lamah chuan thil pawimawh tak a niin Lal leh Lal inkarah remna thuthlung pawimawh tak a ni a, Mimal leh chhungkua ang erawh chuan an hmang ngai meuh lo nia hriat a ni. Mizo Lalte khan Sa-Ui tanna atan hian Bawng te pawh an talh thin tih chanchin kan chhiar chuan kan hre thei ang a; Vanhnuailiana leh Meitei ho pawhin Sa-Ui tanin ramri lung an lo phun tawh bawk (2). 1866 October thla laihawlah Thangluah Lal, Rothangpuia leh Chittagong Hill Tracts Bawrhsap, Lt. Col. Tom Herbert Lewin-a te pawhin ‘Inremna’ siamin ‘Sa-Ui’ an tan bawk (3). Suakpuilala, Vanhnuailiana, Vuttaia, Lalngura Lalphunga aiawhte’n Cachar-ah Palaia kalin Silchar kianga Thingpui huan Derby Tea Estate ni ta bulah remna siamin Sa-Ui an tan a ni tih kan hre bawk (4).
Pu Tlangrokhuma hian T.H. Lewin leh Bengkhuaia te hi Sa-Ui tan turin Lau lui kam chu kum 1872 February 5 tuk thlasik tiauchhum a zin miai miai laiin an pankhawm niin a sawi a (5). Amah ngei pawh biain hetiang hian min hrilh a; He Sa-Ui tan hlimthla ka ziak dawnah hian ka theih tawpin ka buaipui a, a dik thei ang ber tura ziah ka duh avangin midang pawh ka rawn kual nual a, Bengkhuaia tunu Pi Sairengpuii te nupa ngei pawhin Sailam hmun hluiah hian an hruaiin Lau lui awmna hmun pawh hi Thenzawl leh Sailam inkara awm niin min hrilh. Hemi kan inbiak tumah hian T.H. Lewin leh Bengkhuaiate hian Sa-Ui tanna an neih hian thil inhlan an nei a, T.H. Lewin hian Silai a hlan a, Bengkhuaia pawh hian Ngunhnam a hlan ve bawk nia midang ziak a hriat thu min hrilh bawk(6). Hetianga thil inhlan hi Sa-Ui tanna hmun dangah chuan a awm pawh hriat a ni chiah lo a, kan hre kim lo pawh a ni thei e. Pu Tlangrokhuma bawk hian he Sa-Ui tan ni hi ama phuahchawp a nih thu min hrilhin T.H. Lewin te hian Thenzawl hi 1872 February thlaah a thleng a, chuti a nih chuan tiin February ni 5 tiin a phuahchawp ta mai a nih thu min hrilh bawk a, Lehkhabu dangah chuan Feb. 18, 1872 niin kan hmu (7).
Pu Tlangrokhuma’n T.H. Lewin leh Bengkhuaia te Sa-Ui tan lai lem a ziak hi pahnih niin pakhat zawkah chuan T.H. Lewin hnungah Upa pakhat dingin a ziak a, T.H. Lewin ngei pawh kun deuh chungin a kut dinglamin lukhum keng angin leh a kut vei lama Silai hawlin a ziak. Pakhat leh zawkah chuan hei hi a awm lo thung a, Silai pawh a kut pahniha chawi angin a ziak. A dang zawngah chuan heng lemziak pahnihte hian danglamna an nei lo a, a inang vek a ni. He lemziakah hian mihring lang zawng zawng hi mi za leh sawmnga (150) an niin mipui zingah hian ama hlimthla pawh a ziak tel nghe nghe. Sap pa, T.H. Lewin leh Bengkhuaia te chu inhnaih takin alaiah an ding a, Bengkhuaia upate chu hnung lam deuhah dingin hla deuh takah midang hoin an lo thlir a ni. Pu Tlangrokhuma ngeiin ‘T.H. Lewin (Thangliana) kha eng angin nge a inthuam ang a, Bengkhuaiate ho pawh kum 1872 vel khan eng angin nge an inthuam ang tih ka zir rei hle. Hetih hunlai hian Mizote’n rawng chikim kan la nei lo turah ka ngai a, hei vang hian Yellow leh Blue colour silhfenah ka hmang tel lo. Bengkhuaia hual vela dingho hi lal khawnbawl an ni hlawm bawk. Mual chunga miho hi lal Bengkhuaia ralvengho an ni a, an ralthuam hmanruate an puanhnuai a, tuma’n an tilang lo turah ka ngai a. A hnaivai deuha ding tlarho hi lal upa thu hre pha chin an ni turah ka ngai bawk. History ziaktute ziak angin Bengkhuaia’n T.H. Lewin hi ngunhnam a pe a, T.H. Lewin-an Silai a pe ve thung a ni tiin a ziak a (8).
Pu Tlangrokhuma hian a sawi zel danin He a lemziak hi feet 4 bial (A dung lam 4 fts leh a vang lam pawh 4 fts tho) niin, August 1991 leh July 1992 inkar chhunga a ziak niin, chu chu kum 1992 December thlaah Delhi-a Exhibition an neihin a keng a, a ken pawh hi a hautak viau mai. Silchar atangin Rel-a thawnin Delhi-ah an lo chang leh a, a hmelhem a hlauhawm bawk avangin uluk takin an tuam a ni. Nimahsela Delhi an thlen a, Exhibition-a an han pho chhuah chuan miin an lo hlut hle mai a, Delhi mi hausa Alok Jain chuan lei ngei tumin a hauh nghal a (Exhibition lai hi chuan a lei theih loh avangin a zawh huna lei tura book a ni thin). Nimahsela Exhibition a han zawh meuh chuan INTACH lamin an lo hauh na hle mai bawk a. Alok Jain lahin lei ngei tumin a hauh bawk si avang chuan thutlukna an siam fel mai theih loh avangin Pu Tlangrokhuma te chuan Mizoram lamah an rawn haw san ta ringawt a. Chumi hnuah chuan inbe remin INTACH lam chuan an lo chang ta zawk ni awm tak a niin thla nga hnuah Mizoram INTACH Convener Pu J. Lalsangzuala hnenah chuan a man (Rs. 2,000/-) chu an rawn thawn ta a ni. Khatih hun laia Rs. 2,000/- chu a hlu viauin a rinawm.
Tunah hian Pu Tlangrokhuma hian Sa-Ui tan lai hi ziak tha lehin hralh atan ni lo, Mizorama kawl reng tawh turin a buaipui leh mek a, a ziah zawh hun a nghahhlelhawm hle a ni.

-- Advertisement --

References:
(1) Feb. 23, 2023 zing kara Pu B. Lalthangliana nena kan inbiaknaa min hrilh
(2) Lalduhoma MLA, Barhluih Ramri, Page 5
(3) R. Zamawia 2007, Zofate zinkawngah Zalenna mei a mit tur a ni lo. Page 34
(4) C. Vanlal Ruaia 2021, Remna. Page 7
(5) Familia Fanai Laltansanga 2016, Mary Winchester Zoluti chanchin. Page xxxiv
(6) Feb. 23, 2023 zing kara kan inbiaknaa min hrilh
(7) C. Vanlallawma 1996, Bengkhuaia Sailo. Page 17
(8) Familia Fanai Laltansanga 2016, Mary Winchester Zoluti chanchin. Page xxxv

Get real time updates directly on you device, subscribe now.

Leave A Reply

Your email address will not be published.

This website uses cookies to improve your experience. We'll assume you're ok with this, but you can opt-out if you wish. Accept Read More