LUI HUMHALH

By Er Duhkima
Kan ram lui tuite humhalh that a tul tâk em emna chhan chu kan ram luiah te hian thal laia tui luang a tlem tawh em vang a ni. Luiah ber tui a awm loh chuan luia nungcha sangha leh kaikuang, chakai a rem vek ang a, lui saa min chawm thintu kan lui te chu kawr chhia a lo ni ang a, hnahthêl ro leh bawlhhlawhin a hnawh khat mai mai tawh dawn a ni. Mizoramah hian lui lian leh pawimawh zual deuh kan neih hi 16 a ni a, heng zingah hian Tlawng lui hi Mizoram ram chhungah a luang thui ber a, Chhimtuipui hi a lian ber thung a ni. Heng bakah hian thal lai pawha tui kang chat lo mahni khaw ram chhungah hian lui lian deuh leh te deuh tam tak a awm bawk a ni. Heng lui atang te hian khaw mipui tui in tur pump chhuah a ni a, luisa hâng tuî tak tak min pe a, hmun tam takah chuan balu lak nan pawh hman thin a ni. Heng kan ram lui hausaknate hi kan chhawr em em a, hemi bakah pawh hian a lui tui hian kan ram sik leh sa nuam takin vawng dai thin a ni.
Lui tui a kâm zel: Kan ram lui tui a kâm zel a ni tih hi tichiang turin lui zawng zawng chu a sawi kim vek seng lo ang a, a lui bul hnaia awm khua te hi a hre chiang bertute kan ni ang. A tih chian nan kan ram Lui sei ber Tlawng hi lo sawi ta ila, Tlawng hnar hi Lunglei khawpui tana tuilak a ni a, kum 1995 khan ni tin tui litre maktaduai 9 pump chhuak daih tur chu kum 2021 thleng tui tam tawk la awm tura chhut ngam a ni a, kumin April ni 27 chuan tui pump tur litre maktaduai 1 leh singkhat sangnga chauh a awm a, tui hi za zelah 80 chuangin a lo tlem ta a ni. Aizawl khawpui tan Reiek kai Tlawngah tui pump chhuahna khawl bun a ni a, tui siak chhuak turin tun dinhmunah tui pumpna khawl 4 tihnun a ngai thin a. Tui tam lam teh nan tuikhuah (weir) tlang atanga luang liam chu hman a ni thin. Kumin April ni 26 khan dan pangngaiin khawl pali tinungin tui pump a ni a, tui a phai chak tak avangin khawl pakhat chawlh tir ngai hial khawpin tui a tlem ta a, tui khuah tlanga luang liam tui a awm tawh loh avangin tui tam lam teh tur a awm ta lo a ni. Kan tuihna te hi chak takin a kam mek zel a ni.
Tui tlem a pawi: Kan lui tui a lo kam nasat tawh luat avangin amah inlûang thianghlim zo tâwh tui tam a awm tawh lova, lui alo bawlhhlawh tenawm ta mek a ni. He bawlhhlawh tenawm hi lui dungah a lo inchhekhawl tam zawh poh leh luiah patêk a lo tam a, lui tui tichhe chi hnim to a lo awm thin a, hei hian lui tui in tlak lohah a chantir a, a tihthianghlimna hmunah pawh thlitfim a lo har tawh thin a, lo thlîfim pawh ni ila mihring tana tûr awm thei damdawi hlo a awm chuan thlitfim a harsa a. Hengte hi a lo awm hun chuan kan ram lui tui te hi senso hautak em emin tihthianghlim a tul dawn tawh a ni.
Bawlhhlawh: Kan lui tui venghima vawng thianglimtu lui kama ramngaw ni thin chu lo leh huan atan te kan lo vat chereu a, bawlhhlawh paih sarâng, polythene, plastic bur ruak, tawphnawk zawng zawng chu mihring tuichhia, thli tenawm tak tak te nen tuihawkin luiah a lên lut hem hem ta mai a ni. Huan leh thlai leh kawng hnim chenin a thahna hlotûr kan hmang nasa ta a, chu chu lui tuiah hian a inchhung khawm thin a ni. Lui kam atangin leivung tam tak a tawlh lut thin avangin lui tui te hi kum tluan deuh thawin a nû ta reng mai a ni. Heng kan lui tui te hi Mizoram Pollution Control Board chuan a tui nihzia (quality) tehna hmun hrang hrangah an dah a, tui an tehna zinga pawimawh ber pakhat chu luia thilnungten an nunna atan tuia oxygen an mamawh zat (BOD) hi a ni. Hemi tehna hmang hian kum 2019 khan kan ram lui 9-ah te hian lui tui chu inbualna tlak loh khawpin a lo bawlhhlawh tawh a ni tih hriat chhuah a ni . Hemi anih avang hian India ram thuneitu sang (National Green Tribunal) chuan rang taka hmalak zui nghal tur zingah a ziak lut a, Mizoram sawrkar hnenah hun tiam chhunga tithianghlim ngei turin thu khauh tak a pe tawh nghe nghe a ni.
Lui tui hnar: Kan lui tui kan humhalh dawn chuan lui tui chawmtu hi kan hriat chian hmasak a tul thin a ni. Lui tui hi tuikhur hna te, kawrte infinkhawm leh a lui kam khawi maw lai lai atangin leichhungtui rawn irh chhuak luang khawmin a siam a ni. Hetianga tlang panga tuihna a lo awm theihna chhan hi ruahtui vang a ni a, ruahtui tam tak hi tuihawkin luangrâl mah se a then hi leiah a relh lût thin a, thenkhat chu leilung karah a relh lût thûk zel a, tuipût tlang theih lohna; lo dangtu lung pher emaw tlak lei (clay) hmun a lo awm a, tui chu a lêt zawngin a tling chho a , a chim sang zel a, khawmual pân laiah a rawn irhchhuak ta thin a ni. Tlang hriam leh ruam thuk tak tak awmna ram a nih avang hian heng tuihna te hi lei chhung lamah hian phaizawl te angin a inpawh ve lo va, khawi maw lai laiah tuihna tlem te tein a awm ve thlih thliah chauh a ni. A chawmtu ruah a sur loh rei deuh chuan tui a lo tlem tial tial a, thal a nat viau phei chuan a lo kangchat hial thin a ni.
Chuvang chuan Mizoram lui hnara awm tuihna te hi duat taka enkawl a tul zual em em mai a ni. Duat taka enkawl tur chuan in hmun, huan, lo ram theh loh tur a ni. Kan tuikhur hian ni a hmu that loh vangin vah chereu loh a tha, hmun dàm hian tuihu kal ral tur lakah a veng si a ni. Kan tuilak hnar leh kan tuikhur hnar zawng zawng humhalhna tur ram chhung hi a tui kûang ram ‘catchment area’ fel takin siam sak ila, ramri khâm fel thlap zel ila. Tuihnar ram chu thingro tlu tak ngial pawh la lo turin ramngaw tha tak leh lei dur tha tak awmna rama siam ngei ngei tur a ni. He kan khaw tui hnar tichhe zawng hian hmasawnna engmah thlentir phal loh tur a ni. Hmasawna tur ruahmanna lian leh hraw tak tak a la awm zel dawn, khawpui zauh te, thilsiamna hmun, infiamna hmun te, khaw thang zel te, tam tak a la awm dawn, heng ang ruahmanna a awm hunah hian Tui chu nunna a ni a, a aiawh a thlakna tur awm si lo va, thildang zawng hi chu sum a awm phawt chuan mihringte siam leh din theih vek a ni a, tui erawh hi chu sum leh tangka hian awmzia a neih loh avangin kan khawtlang tan chuan tui hi thlan tur dik chu a ni zawk zel a ni.
Neitu thinlung kan put thar a hun ta tak zet mai: A chhan leh a vang zâwnga inpuhmawh mai lovin, khaw neitu, khawbu lum luah te, mimal tin hian lui tui venhim hi duh em em phawt mai teh ang. Ka khua a ni a, lui tui zar zotu midang an awm lo, tui a tlem hunah pawh kan khua anga tûar tur an awm chuang si lo. Kan ram lui humhalh tur hian heng Forest te, Revenue te leh Village Council hnuaiah pawh hian dan tha tak tak a awm, mahse vawiin ni hian heng dan tha hnuaiah te hian kan lui tui te a him zo chuang si lo a ni. A ram neitute kan thanharh a hun ta. Khawtlang tanrual ava hun em. Kan lui tui leh kan chawbel hi a inzawm vek a, kan khaw ram sik leh sa tinuamtu, luisa tinrenga min chawmtu, mihring nunna tui min petu hi vênghim ila, thahnemngai takin i enkawl sauh sauh ang u. Kan lui kam ram tawn tawn hi kan humhalh zat tur a thui zawng khawtlangin rel fel ila, lo fingkhat (metre 500) tal hi chu ramngaw atan kan zuah ve ve thei dawn lawm ni. Hei hi kan tih theih hlauh chuan mimal rama neih phal lo ila, mi hausa lei khap tlat mai tur. Mimal ram pawh alo awm tawh mai thei e, a lui kam vat kher lovin a neitute chu ramngaw zuah zel turin kan ngen mai ang. Hei hi harsa dawnin lang mahsela khawtlang inlungrualna avangin hlawhtlinna kan chang ngei ngei dawn a ni. Kan luidung sanghafuan vêng lo tura khapna thupek pawh hlawhtling takin kan kalpui thei, sangha kan venhim theih chuan sangha awmna tui hi kan venhim ngei ngei a tul a ni. Lui tui hi a lo tlem a, in tlak loha a lo bawlhhlawh tawh chuan luisa an rem ang a, khawmuala nungchâten tui tlan tur an neih loh chuan min pem bosan zel dawn tho tho a ni.
Hmasawnna tui: Tui tam hian khaw hmasawnna a keng tel a, ei leh in thianghlim, faina thlentu a ni. Tui zâwnga hnathlâwn tam tak khawhral tur pumpelhna a ni. Tui khamkhawp nei khua apiangin hma an sawn zel thin a ni. Kan khaw ram chhunga lui tui kan humhalhna chu a lui kam tuak ve ve hi ramngaw kan siam ang. Mahni khaw rama tuihnar zawng zawnga ruahtui dawng thleng (catchment) khawng takin humhalh tur a ni. He tui hna tha nei tura hma kan lakna hian ramngaw humhalh a keng tel a, nungchâte chenna tur leh an in tur tha kan siam sak dawn a lo ni. Kan lui tui kan humhalh hian bawlhhlawh luang lut tur lakah a him dawn a, lui tui amaha luang fai thei khawpin tui a lo tam ang a, hei hian lui tui thianghlimna leh ngaihnobeina a rawn tuaîthar leh dawn a ni. Tui a tlem chuan nun khaw chhuah hi a hâr telh telh dawn avangin, haw u, kan ram lui tuite hi i humhalh tha zel ang u.

Get real time updates directly on you device, subscribe now.

Leave A Reply

Your email address will not be published.

This website uses cookies to improve your experience. We'll assume you're ok with this, but you can opt-out if you wish. Accept Read More