SIAMTU KUT CHHUAK KAN SUASAM

By Ruatfela Nu
Siamtu Kut chhuak liau liau, Mizoram hi tlang ram mawi leh nuam tak, ramngaw leh luite tam tak nei thin kan ni a. (Luite kan nei tawh mang tawh lo) Boruak thinghlim tak, Zo thlifim/chhemdam thli kan kan nei bawk a. Heng Siamtuin min pekte hi kan rohlu a nihzia chu mi pangngai chin chuan kan hre theuh awm e. Hetiang hmun nuamah hian Siamtuin min dah a. Lungawi takin ram dang ngai loa kan lo tuallen kumkhuana a ni.
Kan hriat theuh angin tun hnaiah hmasawnna rahbi atana pawimawh anga ngaih, mahse a tel lo pawha kan la awm theih si hmalaknate avangin kan lui leh ramngaw tam tak tihchhiat a ni a. Thil siam chi hrang hrangte thlamuang taka kan awmhona chu rapthlak taka suasam mek a ni. JICA hotupa (Japanese)-in “Mizote hi in ramah hian awm rei in tum lo em ni? Engati nge heti em ema environment in dimdawi loha in suasam” tih thu a sawi kha hria an tam khawp mai. Kei pawh a sawi lai ngei hretu ten min hrilh nual a ni.
He kan tlang ram mawi leh derdep tak si hi Siamtu’n duat leh dimdawi taka enkawl tura a dah chu nang leh kei hi kan ni a. Enkawltu zingah mawhphurhna nasa bik chu an awm ngei e:
Nangni, ram inrelbawlnaa a vawnfung chelhtu, mipui vantlang tana rorelna tha leh dik (justice) awm theihna tura dan siamtu pawl memberte leh, mipui vantlang hmasawnna tura mipui chhiah pek tling khawm hmanga mipui / sawrkar hlawhfa rawih (government servant) te u, he ram leilung leh a chhunga thil awmte hi in ta a ni lo. LALPA Pathian ta a ni tih ngaihtuah duh loin, in nawm in makin in suamsam maw? Hmasawnna kebai atan hralh tawh lul suh u aw! Chuti lo chu in tuar let palh hlauh ang e. Hmasang atangin ram leilung leh a chhunga thil awm nghaisa a, suasam a, cheksawlhtu ten an tuar let thin si a.
Ni e, kan ram neih chhun, Mizoramah hian keimahni, kan tu leh fa, kan tuchhuan lo awm zel turte thlengin awm reng duh mah ila, tun anga kan tihchhiat zel chuan kan awm reng lo tawp ang. Awmna tlak a ni lo thuai dawn si! Japan pa lo pawhin kan environment dinhmun chhiatzia, zirchianna atanga an hmuh chhuah, kan ecosystem chuan thihpui tham hliampui a tuar a, chhe rup thei dinhmunah a ding tih min hrilh kan tarlang fo tawh a, ka’n tarlang leh ang e:
‘National Mission for Sustaining the Himalayan Ecosystem’ hnuaia India rama research tihna tha ber pawl, Indian Institute of Science leh Indian Institute of Technology te’n, Himalaya tlangdunga state awm zawng zawngte sik leh sa danglam nasa (climate change)-in a nghawng dan an zirchian chu- “Climate Vulnerability Assessment for the Indian Himalayan Region Using a Common Framework” tih a ni. He zirchiannain a tarlan danin, Mizoram chu heng Himalayan state zawng zawng zingah sik leh sa inthlak danglam vanga state dinhmun derthawng zinga pahnihna a ni. Zirchianna chuan “Mizoram environment chuan hliampui a tuar mek, chherup thei a ni” tih a tarlang tel bawk a ni.
India State of Forest Report (FSI, 2021)-in a tarlan danin, Mizoram chuan 2019-2020 chhungin ramngaw 185.51 sq. km. lai mai kan hloh a ni. Keini ang tlangrama cheng, kan lui tui tlante pawh van ruahtui ring deuh vek tan chuan ralkhel dar a ni ringawt a ni. Tuihna siamtu chu ramngaw leh nungcha an ni si a.
Science and Technology Department zirchianna, 2019-in a tarlan danin, kum 15 hma lam chhung khan 2.75°C in Mizoram a lum belh a. He mi hun chhunga khawvel pum lum belhna chu 0.6° C- 2.5° C a ni. Khawvelin Global warming kan buaipui mup mup laiin, khawvel pumpui lum belhna aiin Mizoram lum belhna hi a tam daih zawk tihna a ni.
The Indian Space Research Organisation (ISRO) chuan, kum 2021-ah khan India State zinga khawro (desertification rate) chak ber 10 a thlang chhuak a, chung zingah chuan Mizoram hi a tel a ni. Chu mai a la ni lo, he report hian Mizoram hi hmarchhak ram zingah a khawro (desertify) chak ber niin, kum 15 chhungin 0.18 million hectares vel ram roah kan chantir tih a tarlang a ni.
Mizo tan chuan heng zirchiannain a tarlante hi ngaihthah thiang a ni lo. Lungmuang taka kan awm lai hian kan environment hliampui tawrh mek hi a chhiat rup chuan kan pem darh vek a ngai dawn a. Chu chu khawvel ram dang tawnhriat atangin kan hria a ni. Duhamna avanga tangka sum chauh ngaihtuah a, environment ngaihthah leh si ram tam tak chuan an ram neihchhun chu chenna tlak loa an siam vangin an pem darh zo a ni.
Tichuan, thihpui tham hliampui tuar mek, chhe rup / thi thut theih dinhmuna ding, kan environment dinhmun dimdawi lam ngaihtuah lo ram hruaitu dawntawi takte chuan, hmasawnna (development) chhuanlama hmangin kan environment an la suasam chhe mek a, suasam chhiat zel an la tum bawk si a, an hmasawnna min chhawp lah chu hmasawnna ngialnghet, tlo leh daihrei (sustainable) ni loin, thangthar chhuan lo la awm zel turte tan he rama hi chenna tlak loha siam tumna hmasawnna kebai a ni si. Ania sin! leia mihringte nunna hnar, ‘Tui hna’ tichhe zawng hlira hmalakna a ni kan hmuh. Tui hna siamtu ramngaw leh nungcha humhalh ai chuan sum siam nana ramngaw tihchereu an duh zawk a ni.
Khai mah u aw! Kawng lai pawlin kawng thlangah lei vung an nawr liam mai vangin, engtik maha tho leh tawh lo turin thing leh mau chhiar sen loh a chereu a, chu mi rual chuan a hmuna cheng nungcha chi hrang hrang an chimit nghal a. Kawng lai pawlin an kawng laihna hmuna luite an chhilh bo vek luipui fintu luite tam tak a awm tawh lo. Kawng lai pawl leivung paih duhdah chu ruah surin chirhdiakah a chang a, kan luipui (major river) zawng zawngah a luang lut dul dul a, kan luipui chu leivung leh hnawmhnawk (siltation) in a khat a, lui a pawnlang a, tui a tlem phah a ni. Rel kawng leh motor kawng lai pawlin an kawng siam nan luia leilung an rut mam puk puk a. Kan luipuiin luikam tiaupho pawh a nei tawh hlawm lo a, kan hnam nunphunga luia nungcha kan man thin ang pawhin lui nungcha a man theih tawh lo a, man tur pawh a awm tawh lo.
“Tui tawmbuk” an nghaisa chhia a, a nghawng kan tuar tawh a, kan tuar mek a, kan la kan la tuar zel dawn a ni.
Thil siam zawng zawng, thil leh nung lote hi inmamawh tawn vekin Siamtu’n min siam/duang a. Inti na tawn loin, thlamuang taka kan chenho laiin, hma lam hun thlir pha loa mi dawntawi ten, hmasawnna thawrawng, hmawsawnna khingbai, hmasawnna tluantling lo hmanga Pathian min pek kan ram leilung leh a hausakna suasam tute hian an tuar ve dawn tho si a, an tuar ang a, an tu leh fate pawhin an tuar ang.
Environment hi mihringte a tel loin a awm thei a, a him dam daih zawk a. Mihringte erawh environment tel loin kan damkhawchhuak thei lo. Chuvangin Siamtu Kut chhuak zahin kan ram leilung leh a hausakna thing leh mau, luite leh lui lian, Pathian remruatna leh a ruahmanna hnuaia thil nung leh nung lo zawng zawng inmamawhtawnna te ngaihtuah chungin he ram hi kan tu leh fa, kan tuchhuan lo la awm zel turte tana chenna tlaka lo humhim hi tuna a luahtute mawh a ni tih i hre mawlh ang u.

Get real time updates directly on you device, subscribe now.

Leave A Reply

Your email address will not be published.

This website uses cookies to improve your experience. We'll assume you're ok with this, but you can opt-out if you wish. Accept Read More