By Rempuia R. Lutmang
Kan tawng hi thluk nei a nih avangin a tawng neitute hi chuan a thluk dik kan hman hram hram a tha ngawt mai, chu tluk chu a awm si lo. Chutih rualin thluk chi khat aia tam a awm fo a, inhriatthiam tawnna tha tak kan neih a ngai lawi si. Chi bil tawng hmangtute’n kan tawng an rawn hman vein anmahni chi bil tawng thluka thluk palh an nei thei, hengah pawh hian inngaihhnathiam a tul leh hle tho bawk. Eng pawh ni se, tuna kan sawi tur hi chu chutiang huanga mi a ni lo turah ngai ang.
thawhlawm, noun
Hei hi thluk dik lo an awm thin. Khawi khawiah emaw chuan a dik loh thu hi vawi tam tak sawi tawh hlawm mah se tawng hmang uluk lo chuan an bengkhawn tak tak lo, an benga rawngah a lut hlei thei lo, an hawi buang ve mai mai ringawt mai a ni.
‘Thawh’ hi chu kan thluk dik vek, ‘lawm’ tih taka hi a ni kan thluk dik hleih theih loh chu. A modify kan tih mai, ‘lawm’ thluk hniam, thluk kun hmanna tur a ni a, number sawm (10) nen hian a thluk a inang. Thil kan thawh khawm a, chu kan thawh khawma chu a hmingah ‘thawhlawm’ kan ti a, noun thumal hlawm a nih avangin kan ziah zawm a ni. Noun thumal chu ni lo se kan ziah zawm lo ang.
thawh lawm, verb + adverb
Kan sawi zawh tak chiah, noun hlawm a nih loh tum kan lo thleng ta a, ziah zawm loh hun kan chuang kai ta chiah tihna a ni. A thluk kha a nia kan sawi tum ber, ‘thawh’ hi chu a thluk a ngai reng, ‘lawm’ hi thluk chi hnih a awm ta a, ziah zawm loh tur a ni.
“Biak inah pawisa kan thawh lawm diat diat.”
Heta adverb ‘lawm’ hi a thluk pangngai hman tur a ni a, thawh khawm, thawh tlang tihna a ni. A thluk entirna atan chuan ‘Lalmanga nu lawm rawih ni’ tiha ‘lawm’ hi hman a remchang. Kan sawi zawh tak chiah ‘thawhlawm’ (noun) kha hemi ‘lawm’ thluk anga thluk khamphei put mai an awm thin a, sim chi a ni.
“Kan pawisa thawh lawm kha thawhlawm kan ti.”
Heta adverb ‘lawm’ hi chu a modify thluk kha a lo ni leh ta a, ‘thawhlawm’ tiha ‘lawm’ thluk ang tho kha a lo ni leh ta. Ka lawmzia chu, a lawmawm mang e, tih tea ‘lawm’ ang bawk, number sawm thluk tho kha a ni.
Thawh lawm (verb + adverb) hi thluk dik lo kan awm kher lo ang; mahse, thawhlawm (noun) hi thluk dik lo kan tam lulai lutuk a, kan intihhmuh te pawh a ni ta ve ang, kan sim theihna turin uar takin ka han sawi a. A sim a mual mual kan awm a nih chuan ramthima rawng kan bawlna a hlawhtling hleah kan ngai thei ang.
Noun thu hlawm a niha ziah zawm, noun hlawm a nih loh tuma ziah zawm tak loh hi kan ngah mai. Heng hi mi thenkhat chuan hre thiam loin, engati nge a changa in ziah zawma a changa in ziah zawm leh si loh an ti thin. An thiamawm e, duh duh huna ziah zawm, duh duh huna ziah zawm leh si lo kan ang ve bawk atin ni. A tlangpuiin noun thu hlawm a nih hian kan ziah zawm thin a, chu chu kan chhinchhiah theih chuan a tha ngawt ang.
Noun a niha ziah zawm, noun hlawm a nih loh tuma ziah zawm tak loh thenkhat chu: damlo leh dam lo; lirthei leh lir thei; kohhran leh koh hran; sehrep leh seh rep; chawchhum leh chawchhum; hmunphiat leh hmunphiat; banzai leh ban zai; chawlhlawk leh chawlh lawk; ngaihzawng leh ngaih zawng; hamrik leh ham rik; hmaizah leh hmai zah; kutdawh leh kut dawh; lenglai leh leng lai.
A Sap hming lamah pakai lawk ang. Ziaktu pakhat chuan a lehkhabuah, “Mizo tawng hi TONIC LANGUAGE a ni a, Tonal language a ni lo va, Tone language a ni hek lo,” a ti a. He thu tawi te atang hian lehkhabu nazawng hi a rin tlak loh tih kan hre thei. A ziaktu tu nge, eng mi nge a nih, a thu vuakthlak dan eng nge, a thu lakna hnar eng nge tih te hi a pawimawh hle zel a lo ni.
Language an sawinaah hian ‘tonic’ a awm ngai lo. Tonic hrim hrim hi chu damdawi dawr emaw, sam siamna dawr emaw lama zawn chi a ni mai thei, a nih loh chuan tonic solfa te a ni leh daih. Tawng hi thluk duai duai chi a awm a, thluk kikawi chi te a awm. Chutiang tawngah chuan a thluk azirin a awmzia a dang a dang, thluk dik loh chuan tawng pai nih theihna a ni bawk, awmze nei map loa thluk sual duai pawh a awm thei. Thumal thluk hian kawngro a su nasa em em a, chung tawng chu ‘tonal language’ an ti. Mizo tawng pawh chutiangah chuan an ngai a, tonal language an ti thin, ‘tonic language’ a ni lo.
A thlukah bawk kir leh ang. ‘Kalphung’ tih pawh hi thluk dik lo an tam hle, upa lamah an tam zual. ‘Phung’ (suffix) awmna reng reng hi a thluk pangngai ni loin a modify thluk zawk kan hmang thin. ‘Kal’ tih hi a thluk hniam, ‘kalchhet’ tiha ‘kal’ ang hi a ni. Thluk khamphei duai mai hi a dik lo.
‘Khawtlang’ tih pawh thluk dik lo an awm teuh mai, hei pawh hi upa lam bawk an ni duh deuh. Khawpui, khawvel, khawpal, khawpui ri, khawhar, khawchhiar, khawmualpui, khawtual, khawtlang, Zawlkhawpui, hetianga ‘khaw’ thumal tobul hi thuhmun a ni hlawm a, a thluk pawh a inang tlang, ‘Khawruhlian’ tiha ‘khaw’ anga thluk vek hi a ni. Chutiang ni mang lo, ‘khaw’ ri kun deuh nghuta thluk chawhnu ruih an awm, upaho tih dan deuh kan tih kha. Khawmual thluk pawh chuti bawk.
Hetianga thluk dik lo hi James Dokhuma’n a sawi mam thiam viau. Tuifinriat awmna ni lo, leilung awmna chin zawng sawina khawmual tiha ‘khaw’ hi rawmawl tiha ‘raw’ anga lam tur a ni a, vantlang tihna khawtlang tiha ‘khaw’ pawh chutiang thoa lam tur a ti ringawt mai a, a awihawm loh deuh e ti rawh u maw. Leilung sawina a nih avang leh vantlang sawina a nih avanga khawmual leh khawtlang tiha ‘khaw’ thluk a danglam daih chhan tur hi a awm hran lo. Mahni tih than laklawh hi chu bansan har kan ti vek a, a dik theih dan zawna sawi mawi hram awl hle.
Thawhlawm tih te, kalphung tih te, khawmual leh khawtlang tih te, a thluk dik lo kan han sawi a. Thluk dik lotu tam ber chu upa lam emaw, dawhsana ding ngun chin emaw an ni a. An thu te lah chu zawl suanglungpui anga rinawm churh mai a ni si a, eng tak ang hlawm ang i maw.