By Ruatfela Nu
-- Advertisement --
Hnahthel hring nge mawi hnahthel ro: Khatia hnahthel ro leh tui hna inzawmna min hrilhhriat hma pawh khan, thlaksika hnah hlui, a kung atanga rawn til tla ar ar, ngaw thing hnuaia inchap parh niai te, lamlian sira tling khawm tin ten te, thal thli thawin a chhem a, ro nafam chu rihna pan tak an ni si a, thal thlifim thaw heuh heuh pawh hlaua lamlian sira tlanchhe ri rek rek nge mawi ka tih, an ro hmaa an kunga an la beh lai, tih thlei thei lo khawpin, chi dang deuhin hnahthel ro mawina hi ka lo tem tawh tho a, mahse hnahthel ro hlutna erawh ka la hre lo mai pawh a ni. Lamliana motor ka khalhte hian a chang chuan motor ka ti ding a, kawng sira tlingkhawm tin ten chungah ka va thingthi hnawk a, naupang vaivut khal ang maiin hnahthel chu ka lu chung lamah ka van vawr a, ka thak sup sup phah fo mai. Ka motor khalhin thli a siam ruala motor ke hrula hnahthel an lo tlan darh chem chem nen chuan kan inum ni te hian ka hria a, a te deuh an tlan ri rek rek a, a laihawl a tlan ri rawk rawk a, a lian deuh an tlan ri ruk ruk a. Rimawi ang maiin ka chan thei a ni.
Kethiah nen: Concrete jungle kara khawpui ri bengchheng chi tin natna ka vei/nature deficit disorder laka damna beiseiin ramhnuaia inbual/forest bathing turin thlakhata tum hnih tal ramhnuai hrim hrim leh a theih hram chuan ramngawah ka kal thin a. Ram hnuai thlen veleh pheikhawk leh mawza bun lai phelh sawk sawk a, thal a nih chuan ke lawnga hnahthel ro chunga kal rik riap riap a nuam a, fur khawhnawn laia phaitual leh hnim hring hnawng chap rah sawr per per pawh a nuam a, a eng zawk nge thlan tur hre lo mah ila, a manhla ve ve a, ka dam sawng sawng thin.
Panlai ata tawh hnahthel ro: Kan naupan lai pawh khan, pheikhawk bun tur neih loh chang awm mah se, ke lawnga hnahthel ro rak rik riap riap kha nuam ka tih tho vangin pawi ka ti chuang lo. Nia, kan naupan lai chuan kan khaw lu lam daiah hmutau veh turin kan kal fo a, hmutau awm lai chu thal ngang a ni a, hnahthel ro rah rik tur pawh a awm a, mahse hmutau hmun chu phul hmun, thing lian awm tam lohna a nih avangin nuam thama rah rik tur a tam lo thung. Thingtlang naupang ten kan hmawmsawm neih tlemte zinga mi, tling rah leh a hnah ei tur awmna chu ngaw hnuai a nih deuh avangin, hmutau hmun ai chuan hnahthel ro rah tur a tam a, nuam ka ti zawk fo. Keifang kung tamna lamah kan rualpui mipa naupang, Keifang kung thap hret hruta lawn turte nen kan inzui dam dam thin lai pawh khan, mipa naupangte chu Zawng ang maiin a kungah an lawn a, keifang zar chu a hnah nen an thliak/bal hlawk hlawk a, leiah an rawn thlak a, hmeichhe naupang ten a rah kan lo mal a. Keifang kung bula a hnah chauh kan hnutchhiat chu an ro rip rep hun ka suangtuah ngei ngei a, a hnah chu chhah tilh telh, mawi tak a ni si a.
Hnahthel ro hlutna chu le: Thil siam dang humhalh tura kohna ka hmuh hma daih khan ni khat chu Mizo nula, ram pawna zirlai hian min rawn kawm a. Amah chu environmental science zirlai a ni a, a zirbing chu ‘tuihna insiam dan’ tih lampang a ni tain ka hria. Keimah lam min zawh duh ka chhan hnu chuan a zirna university chanchin leh an zir dan min hrilh a, ngaihnawm hi ka’n ti khawp a, ka thinlung beng leh mit zawng zawngin ka ngaithla a, chuti taka a thil sawi ngaihnawm titu a tawng chu a phur hle a ni ang e, a zirna atanga a hriat zawng zawng min hrilh zawh vek tum ni awm fahranin thahnem a ngai a ni. Chu mi tuma a sawi ka hriat reng chu:-
“Ngaw hnuaia hnahthel rote hi tuihna siamtu pawimawh lutuk an ni.”
He nau nen hian kan inhre zui ta zel a, kawlvalenchhamah awm mah se, environment kohna ka chhang a ni tih a lo hriatin a lawm hle a, hun remchang kan neih dunte bawlh pelh loin, van ruah tui leh tlang inzawmna zirin tlangah te kan lawn dun a, kan environment tana ka thiltih mekah tihtakzetin min pui zui zel a ni.
Hnahthel ro aiah hman khat daih sarang phawt: Kum 20 zet mihring zinga chak lo leh awmnem zawkte dikna chanvo humhalha theihtawp ka chhuah hnu, kum 2017 ah khan ka hun a tawp tawh tih ka hria. Pathianin engti turin nge min hruai zel dawn tih erawh ka hre lo. Kum 2017 favang laiin Pathian hnen atangin thil siam dang humhalh tura kohna sang tak ka dawng a. Kohna ka dawn chu a khalin a chiang bawk a, ka inpekna (conviction level) pawh a sang a, a chim chin a pel hial a ni. Mahse hnahthel ro lam buaipui hmasa ta lo chuan thil siam tinreng tana chhiatna thlentu, hman khat daih sarang (single use plastic) hmankhat daih chauh si kum sang tam taka pawha tawih thei si lo do beihpui thlakin, bazar ip tawih thei siamna industry ka din hmasa a. Kum 3 chhungin ka industry chu ka bun fel a, sumdawn leh plastic/polythene that lohzia tlangaupui ka kawp ta a ni.
Ecosystem scientist chu a lo ni lo a: Environment kohna ka chhang a, ka hre tlem si a, kal ngaihna hre loa ka hawi haih reng laiin, zan khat chu social media site pakhat, face book-ah “Tui kan nunna hrui” tih hi ka hmu a, a post tu chu Lalani Kawlni tih a ni. Word tam a ni lo nain, a fun kim hle a, a post-tu hi ecosystem scientist a nih loh pawhin environmental science-a dikri nei a ni ngat ang ka ti nauh nauh a. EVS zirlai naupangtein “tuihna siamtu ber chu ngaw hnuai hnahthel ro” a tih nen a inang a, ka thinlungah a fiah nghal vek a, tuihna kan humhalh fuh loh dan pawh ka man nghal a ni. Tui kan nunna hnar-i nen chuan kan inhmelhriat zui a, ecosystem scientist chu a lo ni lo a, wildlife scientist zawk a lo ni. Mahse vawiin thleng hian ka tan chuan environment humhalha ka inpumpek kawnga ka mentor a ni. Wildlife lam erawh a hnen atangin ka hriat belh phah vak lo.
Hripui karah NHIDCL kawng laih vung do leh phawt a ngai: State sawrkarin single use plastic khap mumal lo mah se, khawl lianpui pui te bunin ka industry chu a nih nih a ni ta a, chhungkaw member kan tam lo bawk a, mi changkang, plastic bag hmang duh lote zarah kan ei khawp chu kan hmu ve tawk tawk a. Kum 2020 kum bul atangin tuihna siamtu ramngaw leh nungcha humhalh beipui thlak turin ruahmanna ka siam a, tuihna humhalha fehchhuah paha awlsam taka thing suat theihna, chainsaw leh sava suatna, air gun silai do nghal ila tih chu ka thupui ber a ni. Bul kan tan chauh tihin March chawhnu lam atangin coronavirus pandemic-in kum hnih teh meuh min ti thuanawp a. Mahse hripui laka himna tura inkhuahkhirh thlahdul karlakah kan chhuak ngei ngei a, NHIDCL vung chhuah thla la tura a ruka chhuah chang pawh kan nei. NHIDCL kawng laih vung, kawng thlanga an nawr liam kan zir chiang a, a dik lohzia kan tlangaupui a, thuneitute beng thleng ngei turin kan au chhuak a, an benga rawngah an thun tha duh lo a, hripui len vang a ni ang e tiin hripui kiam hnuah kan bei ta tak tak a nih mek hi.
Hnahthel ro nena inzawmna a lo la a nung reng: Ramhnuai ngawi chhah tak chhuata khup thleng thlenga hnahthel ro tling khawm dai thawih thawih aia thui deuh hlek, hnahthel tling khawm hnuai hi hnawng turin engti anga chhah nge a tlin khawm ngai? Van atanga ruah surin tlang sanga thing hnah a nante hi hmun thuma thena hmun hnih tal ngaw chhunga ngaw chhuatah a chambang tur a ni a, chutiang a nih chuan ngaw chhuata hnathel tling khawmah a lut a, hnahthel chuan van ruah tui chu an lo thukru a, mamawh huna rawn chhuah tham nei tur chuan tuihawkin a lenbo theih loha a chhah a ngai a, ruahpui vanawn pawh hnahthel hnuaiah an biru leng vek tur a ni a, ngaw chhung atangin ngaw pawna tuihawk a luang chhuak mang mang tur a ni lo a, a luang chhuak chhun pawh fim paw riai, sil loha in tlak a ni tur a ni. Chutiang a nih loha a fur a thala kan luipuite vawkbual tui ang maia a nut vek tawh chuan, kan tui hnain bikrukna tha ramngaw a nei tawh lo tihna a ni a, kan leilung leh a chhunga thil awmte hi a chhe hle tawh tihna ni bawk.
Hei hi hnahthel ro nena kan inzawmna a ni a. Hei hi hnahthel roin tuihna a siam dan a ni a. Hei hi ka naupan ata ka lunglai kuaitu, keimaha hnahthel ro rawn thanchhoh dan a ni. Hnahthel ro vak ri rek rek hi lehkhabuah pawh ziak dawn ila ka ziak seng hlei lawng e.
He article hi ka hriat loh laia hnahthel ro nena kan inzawmna min nemngheh saka tinungtute- Alenery Lianhlawng, Oxford UK leh Dr. Lallianpuii Kawlni, WII Dehradun te tan ka hlan e.