By Dr. C. Lalrampana
A KAMKEUNA
India ramah hian mihring tluklehdingãwn khat maktaduai zali sawmpariat nuai nga sing thum sang thum zali sawmruk pahnih (1,418,533,462) kan awm mek a. Heng zingah hian hnam chi hrang hrang 3,000 leh hnam tenau 25,000 lai kan awm bawk a. Ram danpuiin tribal hnam chi hrang hrang 645 vel zet a hmelhriat (recognised) a; tawng hrang hrang 398 awmin tawng 387 hman lai mek a awm a, chung zinga 11 chu a ral (extinct) tawh a, hman a ni tawh lo. India ram zau zawng hi sq.kms 2,973,190 a ni a, khawvela zakhaw zalenna ram lian ber leh hlawhtling ber ram ropui a ni.
ENGE INPUMKHATNA CHU?
Hnam inpumkhatna chu ram khata cheng mipui ze chihrang hrang, hnam chihrang hrang, sakhaw hrang hrang tawng chihrang hrang, vun rawng hrang hrang, mize hrang hrang, hmeichhia emaw mipa emaw, chenna hmun hrang hrang pawh ni se, tumah inthliar hranna awm lova inngeih dial diala nunhova khawsakho leh inhmangaihna thinlung tak tak nena inthliar hranna awm hauh lova bring nun hman tlanna hi a ni. Gandhiji chuan – “India hi sakhaw hrang hrang betute chenna ram a nih avangin tu hnam bil ta bik mah a ni thei lo” a lo ti hial a ni. India hi khawvela mihring tamna ber dawttu, Hindu sakhaw bia 79.8% awmna ramah hian sakhaw tenau Muslims, Christians, Sikhs, Buddhists, Jains leh sakhaw dang dang zuitu tamna ram, hnam ze hrang, vun rawng hrang chi tin leh tawng chi hrang tamna ni mah se, tun thleng hian inngeih dial dialin kan la awmho thei a; khawvelah hian hetiang khawpa mihring cheng tamna leh sakhaw chihrang, hnam ze hrang, tawng leh hnam chi hrang tamna hi hmuh tur a awm lo. Chuvangin, India ram hi ram ropui leh awhawm tak a ni tih loh rual a ni lo. Khawvela ram lian leh micheng tamna hmun tafam chu khawimaw lai laiah erawh inhriatthiam lohna leh innghirnghona neuh neuh pawh a awm ve chamchi a; mahse, harsatna lian tham leh kan ram zahawm tak tikehsawma inpumkhatna tha kan neih mek tihkehsawm erawh a la thleng em lova kan vanneiin Pathian venna vang liau liau a ni. India rama cheng hnam chihrang hrangte’n kan hnam ze hrang hrang inhmelhriat tawnna tura India ram pum huapa hnam kut ropui tak an han buatsaih thinte hi a va han hluin a van ropui thin tehlul em! Kan awmna hmun apiangah kan sakhaw rin dan leh biak dan theuhte zalen takin kan nei thei a; biak in, mandir, masjid, gurdwara etc. hmun hrang hrangah a ding thliah thluah a, zalen takin kan sakhaw biak dan theuhin kan Pathian theuh chibai kan buk thin. Hetih lai hian mahni sakhaw la bing zual thenkhatte leh mi firfiak pawl thenkhatte avangin khawimaw lai laiah chuan sakhaw biakna hmun insuasamsak changte a awm leh zauh thin. Hetiang khawpa micheng tamna, sakhaw hrang, hnam hrang, tawng hrang, vun rawng inang lo tamna hmunah hi chuan harsatna awm chang chu a awm ve fo tur reng a ni. Mahse, ram danpui article 25-in sakhaw zalenna (secularism) min pek theuh avangin kan inpumkhatna hi a chhe tak tak thei tawh lova, inngeih tlang dial dialin tun thleng hian kan la awm mek zawk a ni.
INDIA HMAR CHHAK VE HI?
India hmar chhak zau zawng hi 262,184 kms. niin 101,230 sq mel a ni. India rampum zau zawng chhuta 8% vel North East hian a awh a ni. Mihring 51,670,000 vel kan awm a; state 7 inritawnin ‘seven sisters’ tih hiala koh a ni. Hei bakah hian Sikkim pawh India hmarchhak unau tho niin ramri hran a nih avangin seven sisters zingah telh a ni lo mai chauh zawk a ni. North East India-ah hian hnam chi hrang hrang 200 chuang zet awmin chungte chu Garo, Khasi, Jaintia, Adi, Mizo, Karbis Nyishi, Angami, Konyak, Bhutia, Kuki, Rengma, Bodo & Deori-te kan ni. India ram zau zawk (mainland) ang bawkin sakhaw hrang hrang Kristian, Hindu, Muslim, Sikh, Buddhist etc. bia kan ni. India mainland lamte pawhin India hmarchhakho inunauna tha tak kan neih mek hi an awt em em a, an thik ru hle thin. Chutih lai kara May 3, 2023-a Manipur state-a chi leh chi inkara inhriat thiamlohna lo chhuak kha a pawi takzet a. Kha khan seven sisters-te inlaichinna leh inlungrualna zawng zawng a nghawng khaw lo nasa hle a, siper tha lo tak tak a neih phah a. N.E. state zawng zawng kan buai phili a; Manipur state-a awm mahni state mi leh sate theuh sahimna ngaihtuahin kan phek buai a, nunna, sakhuana, zirna, hriselna, leh ei leh bar kawng tinrengin a tuar a, thinlung a tihliam a, inunauna a vaw chhia a, inlakbingna a hring a, secularism a nghawng chhe hneh hle bawk. Tun hnuah hetiang tharum thawhna hi thleng tawh lo hram se a va han duhawn tehlul em!
A TLÃNGKAWMNA
India ram thupui tanrual hi chakna a ni (unity in diversity) article 15 leh tharum thawh lova beihna (non violent movement)-te kha kan theihnghilh ta em ni? Manipur tualchhung buaina avang khan a bik takin Kristian biak in 40 vel zetin a tuar niin a lang a; mihring nunna official report angin 30, unofficial angin 100 vel zetin a tuar bawk a; Hindu-Muslim buaina 1893; 1929-1938; leh babri masjid December 6,1992-a chhut chhiatte kha min hriat chhuahtir uai puai a, thinlung a nghawr na hle. Abikin zohnahthlak chi hrang hrang :-Aimol, Anal, Bawng, Paite, Bawmzo, Chiru, Chawhte, Chawrai, Chongthu,, Darlawng, Dawn, Fanai, Hmar, Hrangkhawl, Hnamte, Kaihpeng, Khumi, Khiang, Khiangte, Khawlhring, Kawm, Lushei, Mara, Langrawng, Mualthuam, Miria, Ngente, Paite, Lai, Purum, Pangkhua, Pangte, Pautu, , Ralte, Renthlei, Thadou, Tarau, Tikhup, Tlanglau, Tlau, Vangchhia, Vaiphei, Zou, Zawngte, Gangte etc.-te hian he buaina hi kan tuar nasa hle niin a lang. Kumin Chapchar Kût –2023 Thupui : “Zofate Inpum Khatna” tih kan hmangte kha a van fuh tehlul em! Zofate inpumkhata tanrual a tulzia kan hre thar a, Pu C. Durthanga hla phuah – “Ka thlang mizo val ngei” tih leh Capt. L. Z. Sailo hla phuah – “Insuihkhawm leh zai i rel ang u” tih hlate hian khawvel hmun hrang hranga awm Zofate insuihkhawma tanrual a hun tawhzia min hriat thartirtu lo ni se; chubakah India rama cheng hnam tin, chi tin, mi eng, mingo, midum, mi buang, sakhaw hrang hrang betute hi tumah inthliar hranna awm lova inngeih dial diala awmkhawm a pawimawhzia hre thar lehin kan inpumkhatna hi vawng nung zel turin tan i la thar sauh sauh ang u.