By Mahmuaka Chhakchhuak
Khawvel Indopui Pahnihna (1939-1945) thleng khan Mizoram (Lushai Hills) ah Political Party a la awm ngai lo a. Kum 1943 July atanga 1947 May thlenga Bawrhsap, Superintendent chu ARH Macdonald a ni a, Macdonald Sap hma chiaha Bawrhsap chu AG McCall (1931-1943) a ni. Chutih lai chuan Mizoram hi Sub-Division hnihah thenin Hmar lam chu North Lushai Hills tih a niin Aizawl chu hmunpui atan hman a ni a, chutiang bawkin Chhim lam chu South Lushai Hills tih a ni bawkin Lunglei chu hmunpui atan hman leh bawk a. Sub-Division hi Circle-a la thensawm leh a ni bawk a; North Lushai Hills chu Circle 10-a then a ni a, South Lushai Hills pawh Circle 7 ah thendarh an ni. Heng enkawl tur hian Circle tinah Circle Interpreter (C.I) pakhat zel dah a ni leh a. Kum 1935 lam atanga Chhim bial Lalho te’n Conference an lo neih thin tawh ang chuan Bawrhsap Mc Call-a hovin Hmar bial lamah pawh an nei ve ta a. Ram hmasawnna leh mipuite thawvenna kawng nia an hriat te an rêlho deuh ber thin. Chungah chuan Mizo Lal 400 dawn laite chu kal kim barh a harsa a, chuvangin C.I bial tin Lalte chu Lalho Conference-a tel turin aiawh pakhat zel thlantir an ni ta a. Chungho, kum 1940 October thlaa thlanchhuah Lal 26 te chuan Bawrhsap leh a thuihruaite nen 1941 October ni 13 leh 14 khan Thenzawlah ram pum huap Lalho Conference vawi khatna an hmang ta a. Kha Conference kha Mizote’n Democracy zepui, aiawh thlan chhuahte rorelna (representative principle) kan hman tanna a tih theih awm e.
Hemi hma, kum 1928 daih tawhah chuan Bawrhsap leh kan Lalte’n mipui chunga ro an relna chu phurrit a nihna a lo tam ta a. Bawrhsap tlawnna tura Ar leh Artui khawn te pawh chu kan Lalte chuan an lo chingin a neite ta chu man loa an lak mai thin bawk avangin mipui chuan an lo tuar zel bawk si avangin phurrit a ni thuai bawk a. Ar leh Artui chauh ni loin Vawk te hian pawh chu man loa an laksak mai thin bawk avangin hun alo kal rei takah chinah chuan mipui atanga Lalte laka hel duhna hial a rawn thleng ta a ni. Chutianga khawtlanga mipuite rethei taka an awmna chu a veitu tan chuan vei awm tak pawh a niin kum 1922-ah Kulikawn atangin Telela chuan hma la tanin Bawrhsap ngaimawh tham tur ni chiah si lo hian thil eng eng emaw a lo ti zauh zauh tawh thin a. Kum 1922 July thlaah phei chuan mipui tana phurrit siam a nih dan hi kimchang taka ziakin Rev. DE. Jones hnenah pein Bawrhsap hnena thlen sak turin Telela hian a ti nghe nghe a ni.
Hetianga Telela hmalakna chuan thlawptu pawh a nei thuaiin a hnungzui tura inpe pawh an awm hial a, mipui lam pawhin an thlawp tha viauin a hriat a ni. Amaherawhchu Bawrhsap beng a thlen meuh chuan khap beh an rawn tum nghal a; Aizawl Bawrhsap chuan Oct. 22, 1926 zing ni chhuah hmain Assam Rifles 2nd Commandant sipai 60 rual chu Asst. Superintendent ho chuan Telela, Thuama, VZ. Biaka, Saikunga, Chawnghnuaia, Chawngdailova leh Thanzuala te chu an lehkha pawimawh zawng zawng nen anmahni in theuhah an man ta a. Hetia man an niha Aizawl Thanaa thla thum chhung vel an tan chhung hian Kulikawn paho leh tlangvalte chuan thingpui an pe reng a, thingtlang khaw hnai deuh; Reiek, Ailawng, |uahzawl, Tanhril, Chaltlang, Hlimen, Chhingchhip, Thentlang leh Lungpho atang tein Ar te, Sa rep te leh chawhmeh chi hrang hrang an pe thin bawk. Hetih lai hian an Lehkha pawimawh tak takte chu Suakkunga hoin Tui-umah thunin daipawnah an phum bo daih thung a ni.
Lal ho an hekna point pawimawh deuh deuhte chu: Buh chhun tam lutuk, thap fai kher ngai bawk si. In sak hautak lutuk, hlawh awm bawk si lo. Mautam buh puk, Lalin a rulh ve lohna khuatea belh ral.
-- Advertisement --
An duhamna pung tial tialte
Hetianga Lal leh Bawrhsap an heknate hi mipuite thlavang hauhna vang vek a ni a, mipui aiawh tak meuh meuha hetianga thil ti hi an ni. |umkhat chu an Court-naah hetiang hian an inchhang a;
NE. Perry: Telel, mi phal lo chung Ar leh Artui ka la ngai em ni?
Telela: I la ngai ka ti lo, Lal hote’n chibai an bukna che hi anmahni Ar a ni lo a, an khaw mite hnen atanga an lakkhawm thin a niin a man pawh an pe ngai lo.
NE. Perry: Ramhuai rilru i tih hi hrilhfiah rawh, eng nge ni?
Telela: Man loa Lal hote’n an khuate thil neih an lak fo chuan sual hnathawh a ni a, chung ang chu ramhuai rilru ka ti mai a ni.
Hetianga an inchhan hnu chuan Telela chuan ‘Hei ni tam tak min hreng ta a, ka thiante hi chhuah vek la, keiman ka tuar ang; tha zawk tur a nih chuan ka nghawngah zai rawh’ tiin NE. Perry chu a va pan phei a, ani chuan ‘Telel, dan a ni lo reng reng’ a ti a, chutia an inchhan hnuah chuan Court atangin Thana lamah an hruai phei lehin chumi hnuah chuan pawisa an chawi bakah intiamkamna nen December 1926-ah chuan chhuah an ni ta a ni.
Chutianga an chhuah hnuah pawh chuan Lal leh Bawrhsapte chuan mipui tana phurrit tura thil an la tih reng fo avangin Telela leh a thiante chuan kum 1928 velah phei chuan Assam sorkara Tribal lam enkawltu Minister Nicholas Roy leh a Legal Adviser hnenah a rukin an zuk zualko ta nge nge a. Heta zualkoa kalte hi; Telela (1888 – 1966), Thuama (1888 – 1960), Chawnghnuaia (1890 – 1962), VZ. Biaka (1891 – 1952), V. Ch. Saikunga (1888 – 1968), Liansiama (1888 – 1968) leh Thanzuala (1890 – 1930) te an ni. An zuk zualkonate chuan ‘Nangni chu Excluded Area in ni a, Assam Legislature in zawm hma chuan in tan engmah tihsak theih che u kan nei lo’ tiin an lo chhang a. Kulikawn paho chuan Excluded Area atanga chhuah a, Assam rorel khawl zawm theih dan chu engtinnge ni ang tiin ngaihtuahna an seng a. Hetih hun laia Mizoram Bawrhsap chu N. E. Parry a ni.
N.E. Parry hi intihlauhawm thiam tak mi niin a hun lai hian Mizoramah thil chi hrang hrang a ti hman a; Mizoram khua, In 30 chinah Zawlbuk neih leh vek tur tih order chhuahtu a ni a, Sap leh milian chibai bukna Arva-in man a nei tawh ang tihte thuchhuah a siam bawkin thil dang tam tak a ti bawk. Kum 1945 alo thlen leh meuh chuan Lunglei lamah Politics din duhtute intelkhawm chuan ‘Mizo Hmasawn Pawl’ invuahin Additional Superintendent D.A. Penn hnenah Oct. 8, 1945 niin Political Party din dilna an thehlut a, chutah chuan ani chuan Eng nge in tum? A lo ti a, anni chuan ‘Mizo mipuite tihhmasawn kan tum ber a, politics lam thilte pawh zir ve tan tawh ila thain kan ring’ tiin an chhang a. Chutiang thu an han sawi chuan D.A. Penn chuan alo phal lo nasa mai a, an lehkha thehluh chu a nuai hlawm tawp tawp a, ‘I see you and your sort as I see through a pane of glass, Get out’ tiin anmahni chu alo chhuahtir nghal a. Heta Mizo Hmasawn Pawl aiawh kalte hi; R. Dengthuama, CH. Kela, Ch. Saprawnga leh midangte an ni.
Hemi hnuah hian Lunglei High School din chungchang an ngaihtuah leh a, December 1945-a Mac Donald Sap Lunglei zin laiin South Lunglei Educational Association hmingin Lunglei High School (Private) din phalna lehkha an lo thehlut a. An lehkha chu Mac Donald chuan a en vung vung a, engmah sawi loin a dah tha ta mai a. Kar thum hnu vel hnuah chuan chhanna an dawngin Phal lohna satliah mai pawh ni loin hetiang hian Mac Donald chuan a rawn ziak a ‘In dilna Sorkar hnenah ka thawn pahin he dilnaa hming ziaktu Saprawnga hi Kumpinu sorkar sawichhiat ching mi, ‘India ram hausakna ringa inei thau’ tia sawi thintu a ni e’ tih thu hi a rawn ziak tel bawk a. Chutiang a nih takah chuan hetiang hian a chhanna an thawn let ve leh a; ‘Chhim bial mipuiin Lunglei High School din phalna min pek beiseiin ilo zin kan lawm tehlul nen! Mahse, kan dilna chu nuihzatthlak lekah i lo chantir ta mai a. Dilnaa hming ziaktu Saprawnga hi i mi hriat ang chuan mi eng ang pawh chu lo ni ta ila, chu chuan Lunglei High School awm tur leh tur lo thu-ah ro a rel dawn em ni ang? Nang ram awptu lal ber chuan a tul leh tul loh thu i thlir ang chu kan lo ti a. Chuti taka a thehluttu nungchangin kori a tu dawn a nih chuan leh i mi hmuh dan khatiang a nih bawk si chuan kan dilna kha kan hnukdawk leh vek e……tiin.
Chutiang chuan Mac Donald nen chuan vawi nga lai an inchhang let a, Mac Donald sap chu chawlh lain Sap ram lamah a hawng a, chumi hnuah chuan Lunglei leh a chhehvel mipuite chu hnatlangin High School din tumin hma an lo la ve nghal bawk a. Chutianga theihtawpa an hmalakna avang chuan kum 1947-ah Lunglei High School chu alo ding thei tain Headmaster atan Pu Lalchungnunga B.A chu tlawmngai turin an ngen a ni. Kan sawi hmaih loh tur chu kum 1933 Dec. 4 niah ‘Mizo Mipui’ intite chuan Assam Governor Sir Michael Keane hnenah Assam popular ministry a tel ve a, aiawh pahnih tal neih ve dilna an lo thlen tawh a. A hnu leh deuh lawk Dec. 18-ah Thuama leh a thiante chuan dilna thuhmun chu an thlen ve leh a, chu mai la ni loin Feb. 11, 1934-ah Assam Legislature-a tel ve dilna chu mi 3882 zetin hming ziak hnanin phek 53-a chhah chu Governor hnenah an lo thehlut tawh bawk a ni. Hemi kum February thlaah bawk hian ‘Aijal Association’ intite chuan dilna thuhmun chu an lo thlen leh bawk a, chung zawng zawngin a hlawhchhuah chu The Government of India Act 1935 hmanga “Excluded Area” a puan hnan chu a ni.