By Ruatfela Nu
Ni 17. 05.2023 a ka zing tho chu ruah tui pai chhum hmuh inbeiseiin bathlarah ka chhuak a, chhim lam kawlkilah chhum dum duk vak lo ka hmu a, ka thaw huai a. A hma nia hmasawnna hnathawhin a bul hnaia khaw pahnih tui lakna a tihchhiat enin kan kal a, an tui harsatna kan hmuin kan hria a, a thinurthlak a ni. Tin, kumin chhung hian Mizoram hmun hrang hrang lui dung suasam enin kan kal thin a, hma lam hun thlir pha lo mi dawntawi leh duhamte chetlakna leh an hnuhma kan hmuhin rilru a ti na thei hle a, mahni ram leh hnam hmangaihna nei lo ten kan environment an nghaisak mek a ziaawm theih nan fur ruahtui tla thuai thuai se, lui tuite lian pung pung se, thawk la ve lawk ila tih ka ngaihtuah a ni.
He mi ni chawhnu herah ruah a rawn sur ta a, tuihna ti pung tham a sur em tih chu ka hre lo a, |o ruah nge fur ruah tui tla pangngai tawh tih pawh ka ngaihtuah hek lo. Hei zawk hi ka ngaihtuah ngut ngut a: Mipui tam zawk chu chaw sa, fur ruahtui tlain mi a kang dai leh dawn chiang a. Van lam supply vangin kan eng thawl leh mai dawn a ni. Min kangdai sela a pawi reng reng lo. Khaw lum hreawm lutuk kan tuar a, tui harsatnain a chhunzawm a, a hreawm em a lawm, eng ruah pawh ni se van ruah tui kan hmu ta chu daih sawng sawngna tling a ni.
Mahse fur ruahtui tlak hun a rawn thleng leh ang hian, thlasik anga khel loin nakumah thal a rawn thleng leh dawn tih hria ila, nakuma thal lo thleng tur chu kumin thal ai hian khua a kheng nasa zawk ang nge nasa zawk lo ang tih kan hre lo a, nakuma thal rawn thlen leh hun chuan kumin aiin kan lui tuite a kang chat nasa zawk dawn em tih pawh kan hre hek lo.
Ni e, kei pawh mi kang dai a lawm, Ni 18. 05. 23 (Ningani) khan van lam supply dawng lo ila chuan ka an a chhe khawp ang. Zan lama ka status pawh a khal viau. “NE Railway station sak vanga Sihhmui leh Sairang khuain tui thianghlim an tlakchham ai chuan Rel chu rawn lut lo mai rawh se, kan dam khawchhuak dawn tho. Tui tel lo chuan ni 4 bak kan dam thei lo” tih a ni.
Kawngpui tha hi a tha e. Kan thing leh mau, kan lui kawr, luite leh lui lian ti chhe loa sial tur a ni a. Kan environment tichhe tur chuan a manhla lo, kawngpui a in theih loh a, chaw chhum nan pawh a hman tlak loh. Khawlum hreawm lutuk lakah min hliah thei hek lo. Kawngpui sial pawl ten kan ram hring mawi tak thlaler ram ro vaivut hmuna an chantir hi tehkualin Sqkm eng zata zau ngei ni ang? A zau khawp ang. Kan tuihawk luan kawr leh luite hna nei an tih chhiat hi a man chhiar sen rual loha tam a ni ang.
Environmentalist ropui, Roman (Romalsawma) Tlawng lui a zawh chhuah tum khan, Tlawng lui fintu lui kangchat nasatzia mangang takin a sawi a. Chu chu Ralkhel dar ri rapthlak tak a ni. Chiai phah kan tlem em mai pawh a. Keini pawhin NHIDCL kawng laihna apiangah kawr leh luite 99.99% an chhilh bo vek a. Ruah a surin an kawng laih vung chirhdiaka chang chu kan lui puiah a luang lut a, kan luipui chu chirhdiakin a luang dul dul a. Luia cheng nungchate an chimit nghal vek a ni. Hmasawnna khingbaiin kan tui tawmbuk a tichhe vek a, mihringin kan tuar mek tiin lungngai takin kan au chhuahpui bawk a.
Luipui hi tuihawk leh luite hna neiin a fin vanga luipui a ni a. Kan luipuite hian fintu an neih loh chuan kangchah chiah an hmabak a, tichuan mihring ten kan lo tuar ve tawh dawn a ni. Tui a awm loh chuan tui awmna hmuna pem a ngai ang a, kan pem theih loh chuan ram dang atanga tui lak luh a ni leh a, leina kan neih loh chuan tui thianghlim lo pawh kan ei in a ngai ang. Khawvelah hian tui thianghlim in tur neih loh vanga ni tin thi zat hi a nuai tel an ni a. Chung zingah chuan chhiar tel kan ni ve tawh dawn a ni.
Thu leh hlaa kan chawi, Zo thlifim tleh heuh heuhna ram dai nuam, boruak thianghlim rimtui chek chek len velna, Zo siktui thiang kan dawnna…tihte chu – kan tu leh fa ten kan ram ro re ru an enin an awih loh ang a, kan inawih tleina chawpa dawt phuahchawp, he rama thil thleng tawha mawi ni lo leh thil awm thei lo angah min ngaihsak ang.
Hawh u, ramngaw kan thiah vang leh, leivung leh bawlhhlawh kan paih duhdah avanga kan luite leh lui liante hi kang chat a ni a, a la kang chat em lo pawh kang chat thei dinhmunah an ding tih hriain theihtawp i chhuah tlang ang u.
A thunawn: Environment hi mihring tel loin a dam khawchhuak thei lutuk a, mihring leh a kutthlakna reng reng awmlohnaa thil siam dangte chu an himin an hlim a, an zalen bawk. Mihringte erawh environment tel loin kan dam khawhchuak thei lo. Environment a chhiat chuan pem darh vek a ni mai.
Khawvela ram hausa ber pahnihna lo ni tawh, Pacific thiarkara awm, Nauru ram chu khawvela ram rethei ber zinga mi a lo ni ta. Engati nge? An ram hausakna ber lei tha leh puak thei siamna (phosphate) chu rapthlak khawpa nasa in an rut a, an ram environment ngaihtuah hauh loin an han suasam ta tak tak a, an ram 90% chu phosphate laih chhuah nan anmahni ram ngei an lai chhe vek a, chu poison vang chuan an tui a bawlhhlawh vek a, buh leh bal, thei leh thlai pakhat mah an ching thei tawh lo a, tui sik nen lam ram dang atanga lakluh vek a ngai a, an rethei si a, chaw fun man tlawm chi lo an lei thei si lo a, an thau em em ringawt mai a. Thluaka sum lut vanga an environment an suasam laia hausa mawl deuhte kha tunah chuan rethei mawl deuh an ni tawh.
Kum 2000 khan New York Times chuan Nauru phosphate chu tun atanga kum 10 ah a ral vek ang a, ami chengte engtin nge an awm tih article rintlak zet a chhuah a, an finance minister chuan “naktuk chuan naktuk atana a inngaihtuah mai ang” tiin chu article chu a chhang sam et a. Naktuk chu a rawn thleng thuai ta si, hun rei lote chhunga an environment an tih chhiat tuarin an ram chu chenna tlak loh khawpa hmun hreawm ram ‘Failed State’ tia sawi a lo ni ta.
Mizoram pawh kan insimthat thuai loh chuan rei lo teah mihring chenna tlak loh ram kan ni ve ang. Monoculture pawi zia, teak leh oil palm (tunah Paulownia kan ti leh tawh) hian engti ang chiahin nge kan ram leilung a tihchhiat zirchianna lah la awm si lo. Chanchin ziaktu ten “Mahni ram tichhetu Mizote” tiin ka ziak ve mek a nih hi.
CHAW SA (FUR RUAHTUI) IN MIN KANG DAI SUH SE
Get real time updates directly on you device, subscribe now.
Prev Post
Next Post