Kum 2023 inthlan nan Mizote tihsual en letna

Ram Hruiaitu tha awm thei rih lo

By C.Vanlal Ruaia

-- Advertisement --

Hmasangah chuan Lal Khawnbawl ten Rorel dan an inrochun a, Hnamchawmin rorel khawlah thiam an nei vak lo. Tunah Mizoram hi ngaihtuah chian chuan a manganthlak tak zet a. Tumah inmawhpuh theih a ni bawk si lo, kan hruaitute hi a hun laia Fing ber an ni bawk thin si a. Mahse, mahni aia fing zirtirna /thurawn an hnar kha a indem theih ang chu. Kan tihsual chu ram pum tana pawi a ni ta. Hmasial vang pawh a tih theih: Mizote kan tawlh thluk zar zarna/tihsual chu han sawi thuak ila:

1. Kum 1892 Chin Lushai conference kha English Secretary ho khan ngaihtuah chiang in Chin Lushai Hlawmkhawm kha an ti-hlawhchham lui a. A chhan chu nakin British in a chhuahsan hun a, an duh thlang thei tur a an dah reng duh vang a ni. (As Reid and J P Mills) + Chu an thil vawn (retrieve) chu Vai hoin vawi tam tak Excluded Area-ho kha Assam Province-ah lut ve turin an bei thin a. (Barpujari &Venkata Rao). Mahse Excluded Area-ah an dah lui tlat a ni. Kum 1926-ah Kulikawn pa ho khan Assam Governor-ah Assam Province-ah MLA neih veleh Sailo lal an ninzia kha Superintendent kalkanin an lo theh lut ve a, Governor-in a rawn thawn let leh chuan, Kulikawn paho chu Lung inah an tan phah ta a ni. Politics lo sawi ve ngam vak a ni lo. A kal ngaiin Lalte rorelna hnuaiah Lushai hills kha a kal chho zel a. Second World War-a British -Winston Churchill ten, Atlantic Charter an sign angin, kum 1946 atang khan India an chhuahsan tur chu an ti chiang tawh a. Mizote pawh an hmakhua thlir turin Political Party hial din an lo phal sak ta a ni. Kum 1946-ah an phal ngai reng reng loh Mizo Union party pawh an lo din ta hial a.

2. Mac Donald: Hetih lai tak hian Lushai Hills awptu superintendent chu, Mac Donalda ICS Scottish palian tak mai a ni. Mac Donald chuan Mizote chu politics zia (ethics) zirtir a tum nasa viau a ni. Mizote Lal rorelna hnuaiah an awm thin avanga mipui Hnamchawmin rorelna democracy lam phei chu an hriat loh avangin British type democracy Lal aiawh leh Mipui aiawha rorel dan zirtir a tum a. Chuta tang chuan an ram kal zel dan tur ram aiawhin thutlukna (Option) siam rawh se a ti a. Mahse Mizo Union te khan Assam Vai thamna Jorhat-ah Rs 20,000/- an lo dawn tawh bawk si avangin, (Isac Zoliana p85) Mac Donald chu an su lui ta a ni. Chuvang chuan, Beksak (Beka ben rik sak) an dawng ta a ni. Mac Donald-a hnunga Superintendent Petera ICS erawh kha chuan Mizo Union chu Lung inah te a rawn khung ta nge nge a ni. He thil hi thil pawi tak Mizote tihsual pakhatna a ni a. Hei hian Lushai Hill tan thil pawi tam tak a thlen ta a ni. Hei hian Inner line reserve te thleng hian a khawih pawi ta a ni.

ORDER NO. 2:
It is hereby notified for the information of public that the rules for the management of the forests in the Lushai Hills passed by the Honorable Chief Commissioner of Assam vide secretary the Chief Commissioner’s No. 75 forest. 1776 – R. dt. Shillong 22 April. 1904 will take effect in this district from the date.
Sd. J. Shakespear, Major
Superintendent Lushai Hills
Dt 13th May, 1904

3. Advisory Sub Committee:
Kum 1947 April 17 chuan Advisory Sub Committee chuan Lushai Hills chu a rawn rim ta a. Mizo Union chuan India-ah Mizoram chu kum 10 hnua duh thlang fel tur (in good faith) in an luhpui ta a. Sap hoin Lushai Hill an chhuahsan a, India-in a awp tak avangin Mizo district tiin kum 1952 ah inthlan an neihpui a. Mizo District-ah chuan Mizo Union-in ro an rel ve ta a. Hun tiam (Interim period) kum 10 a lo ral meuh chuan, India chuan engmah ngaihtuah tumna a nei lova; nge Mizote a ngaichang zawk ni. Nagaland (excluded area ve tho) khan India Independent hma atang khan Independent a lo sual tawh a. India khan Mizote kha a enthla nge ni. Development a awm lo va, Kawng a awm lo va. Kum 10 a ral, 1959 ah chuan Mau a tam a. Lushai Hills chu an tam, an rethei hle. Mipui chuan India rama hruai luttu Mizo union ho chu an ngei tan leh der tawh a.

Lushai Hill-Mizo Union-in Mac Donald a zirtirna an hnar avangin British an zalenna chhutchhiatsaktu leh an mawh phurtu chuan a tinsan ta bawk si a. Mizo tualchher politician te chuan engmah an thlir thiam bawk si lo. An rorel leh thuneihna pawh an hre thiam chuang lo. Rorel pawh an thiam lo (K.Lawmzuala) Kum 10 an thu tiam a ral hnu kum 9 lai an nghah leh hnu ah, Zalenna nei let leh turin, kum 1966 chuan Independent kan sual ve leh ta nge nge a ni. India sawrkar hi chuan Mizo District hel tur hi a hmu vek a. Eng thamah a ngai lo a nih hmel; emaw, a lo rin lawk reng a ni thei. Assam Chief Minister B P Chaliha pawh Military Intelligent Eastern Command chuan an lo hrilh tawh reng a ni. An han indo takah chuan Hnam rilru, la tuk zal loh, Sailo hun laia Pasaltha rilru pu khan Vai sipai chu an thisen paw’n a ngam, an huaisen lutuk, Vai sipai hlau lo lutuk erawh an thih phah zawk thin a ni. India atanga chhuah Mizo ten tuma indo avang hian Mizo mipui tam tak an boral a. Mizo hmeichhia ten pawngsual an tawk a. Mi bo ruang pawh hmuh loh tam tak an an awm a, tam a tla a. India sipai kah hlum civil tam tak nu leh pa an awm bawk a ni. Mizo mipuiin an tuar nasa lutuk, India sawrkarin Mizo mipui a sawisak chauh hnuah barhluih remna phuailuai takin a ziahpui leh ta a ni.

4. Union Territory:
Mizo District a buai reng chungin India sawrkar chuan kum 1971-ah NE Tlangmi te State thenkhat pek nan North Eastern Area Reorganization Act 1971 (NEARA) a siam a. Hemi rual hian Pawi–Lakher Regional karah Chakma Autonomous District Council a rawn piantir ve nawlh mai a. Mahse tualchher politician mai kan nih avangin kan che sual leh ta. A chhan chu kan politic hriat dan kha Lal Sailo zawh chiah a, Hnamchawm rawn lal tih dan INHMUN SEM ang zel khan; Lalna/ power duh vang a ni zel. Chakma District council an han piantir dan hi chu, a verther (sabotage) hle a ni, a ang lova, India pawh hian a hre reng a. A Indianise lui leh hram a ni. Mipui aiawh remtihna (plebiscite) pawh a awm lo va. Mahse a mawh chu 1947-a kan thlan sual kha a ni. Bawrhsap ICS meuhin mi, a thuawih lo luhlul kha, a ben chuan kan tisual ve tih a entir a. India kan zawm ta kha British chu an ngawi reng tawh a, a hre chin Rual u te paw’n an zuk pun ngam tawh hek lo. Indian politics chu bum theih chhung bum a ni mai. Chu chu “Indian politics reih rawih’ kan tih chu a ni. India in Remna a sign pui reng reng hi tluang tak a awm lo, a buai duh viau vek a ni.

5. Memorandum chungchangah : Kum 1986 June 30-ah Remna kan rambuai chungchangah Memorandum of Settlement (MOS) ziah a ni a. Hei pawh hi a Indian Politics leh reih rawih hle. Laldenga an chhaih an chhaih a. (Heng an tih dan tur hi Brig T Sailo khan Calcutta Convention neih dawn Feb. 1976 khan a hrilh lawk tawh a) Tihar Jail-ah an khung chiai phawt a, Remna an ziahpui a, Beisei a sang thei tawh lo. Hengah pawh hian Pu Laldenga demand chu a sang lutuk. Chung zinga Ramri (Inner line Reserve Forest 1875) te pawh demand zingah a tel tho. Mahse India a ni tlat a, kum 1946 Lushai Superintendent Peter-a Representation theh luh ang tho khan engmah a puitlin theih loh. An fet em avang hian kan tawlh thlu zar zar zel a ni.

i) Assembly Member 40 : Inremnaah India Constitution-in State Puitling tana a sawi, State puitling chuan a tlem berah MLA 60 (a tam lamah) 500 ai a tam lo (Indian Consttution Art.170). tiin a sawi a, India Constitution Ruangam chhunga in bia’ ti siin, Constitution sawi loh angin an duhna laiah chuan an kalpui leh tho mai. Point dang tam tak High Court, University tih ang reng te hi chu Constitution a awm sa, State ten an duha neih mai theih a ni a. Thil thar a ni hran lo. Rambuai thim chhah laia kan rama Chakma ram an piantirna kha an hre reng a, Minority humhalhna kha an rawn zep thar ta reng a ni. (memorandum no 9 ah khan). Mahse kan tihsual hi siam tha turin Mizo ram hi a chak tawk loin, a hausa rih mai dawn lo. Chakmate haw zawnga in fuihpawrh lova kan ram chhunga mi chauh chu Unau anga kuah mai hi a tha, an sual vek lo ve.

ii) Quality hloh: Kum 1986 hnu lamah chuan Mizote chu Independent sual tlu leh (surrender) kan nih tawh avangin kan hma lama lo tlan tawh NAGA nation erawh China Chakna pur in an la fight chho zel a (Anthony Shimray : Outlook Vol.4. No 5. China secret war) Anni pawh hi India lakah chuan a sak tauh tauh khawp mai. Mahse puih tlakah China chuan an ngai. Keini Mizote erawh chu kan chau rau tawlh tawlh a, Cachar vaiin kan Bus leh kan Sumo te an han suam phawt a. Mizoram transport / Zin Motor te Sipai ven (Escourt ) ngai khawpin kan awm a. Huat nachang pawh kan hre chuang lo. Pride a bo tawh a; orderly rilru sukthlek kan ni tawh a, chhe tawh tak kan ni.
Hun a lo kal leh deuh a, Chakma ten kan ram an rawn luah tam telh telh a. Min bei na tial tial bawk a. Minority seat reserve-ah kan lo tawt phah ni tur a ni, kan han inkhek a. Mahse kan ngam lova. Danah kan thiam lo kan ti a. Chakmate tih dan chu, Tuikuk, kan Mizo Missionary zirtir ho chhhuak hmasa ten rawn entawnin kan ramah Autonomous District Council (ADC) an dil ve a. Chung avang chuan kan tual thu a chhia a. Min bei na ve ta viau mai, Syhlet Bengali pem khawm te nen an infuihpawrh kual a, kan inbei tawk ta viau a ni.

6. Ramri:
Khawvelah hian Ramri a thiamthu sawi nan Dan te Notififation te regulation te a sawt lo va, a sawngsawhlawt bawk hek lo. A Sawt ber chu Chakna hmachuan, (Might is right) tih leh luah (settled) a ni. Legal Maxim-ah (terra manua Occupanti conseditur) Ram chu a luah hmasa bertu pe rawh tihna a ni. Thinghlun piah tlangdungah Mizo hnahthlak tam tak a chinchang hria an tam. An ram luah kum 200 awm tawh te an ni. Mi tam takin Notification leh a dan an ziak nasa tawh a. A history chhuiin Mizote kan thiam a. Kum 1830 Cachar Lal Gobin Chandra fapa roluahtu nei lo, a thih avangin West Bengal lama an lo tih ang khan, British khan an belh a. Sapho ten thingpui India ramah an ching nasa tawh a. Cachar-ah pawh an rawn valh a. An Thingpui ching hi tuman an tauh ngam lo. Mizo ten an Sai ram chhuahna a nih avangin an do a. Winchester thah tum phei chuan Lal intiam rual Lal 15 vel lai an ni. Sap naupang Zoluti pawh Mizo Salah a tan phah a ni. Hei hi Ramri History Evidence Proved British pawn a hriatpui a ni a. Sawifiahna Interpretation atan hman tur a ni. Kum 1856 vel Record-ah chuan Cachar-ah Mizo an tam ber. (B C Allen +J P Mills) Alexander Mackenzie 1994.ed.p145) ah a lang vek.

Kan Ramri hi ngatinge kan humhalh loh? British-in min awp lai khan engmah Mizo Lalten sawi ngam an nei lo a, awp beh an nih avangin an thu thluang a ni. An duh loh zawng chu Lal pawh an ban mai a. Superintendent kha engkima engkim a ni a. Politics lam sawi a theih lo va. Ramri pawh Mizo lal te thu loin J Shakespear-an a kham vek mai a. Kan Lal ten neitu (Patroit) taka ram an humhalhna kha Sapho khan an luahlan daih. Bawrhsap pawi sawi chu Lung in tanna a ni mai. Sap hun leh a hnu thlengin Lushai Hills Inner line Reserve Forest taxes chu lak a nih kan hria. Mizo Lalte power siam ngheh leh a nih hma si khan, Vai Rimna leh Mizo Union tang rual avang khan Lal lalna chu a tlu ta ringawt mai a ni. Ramri han humhalh lehna hun an nei tawh lo.

Chung Mizo Lal rawn thlaktu chu Mizo Union an ni a. Mizo Union zingah Ch. Chhungan a rawn bei ve leh a, mahse hei pawh inbumna thangah a awk tawh a, a sawt tawh lo. India chuan a ngaihven duh chuang lo. K.1933 ramri Mizo tel ve lohnaa siamin a rawn chhang daih. India Sawrkar chuan, thuin tha takin sawi ila, kan thiamna reng pawh an ti duh lova. Hel phah hialin han sual ila; helnain hlawkna a hmu tur a ni lo, an ti leh si a. Hei hi Indian raih raih kan ti thin. Pu Ch Chhunga hian Thudik tak a sawi a. Pu Laldenga paw’n Ramri, Sapho Lungphum pillar 46 chu a sawi lang tho; mahse, an duh chuang lo. India rama lut tho tur eng vanga hnial (tricky hnan) hram nge an nih. Assam sawrkar nen min inbiaktir velte hi chhuanlam der a ni a, vawikhat mah tih tawh loh tur a ni. A mawh chu Central India.

Thinghlun Thlam Hal: Assam lam in Kan in an rawn hal a, . Min rawn hal dan pawh min tham lo hle, media an hruaia .Huan an sam te an inhal thlalak te, an sakhmel nen lam an vawrh darh a. Kan sepui ruah tuar char char mai ani. Mahse ralkhat thlir (Aerial view)emaw dan mit atang chuan Assam ram nisi, Ngatinge an hal ? Ngatinge an sam? Ngatinge Mizo chuan an luah ? Luah pawh nise India citizen an nih chuan Tribal chu khawi ah pawh an awm thiang si ? .Sual lian tak mai robbery act, Kum tam tak lungin tan na tur chi a ni. (tih hmupha ramhruaitu kan mamawh hle ) Mizo te kha kan zai dam hle mai nge? Kan at vang zawk em ni ? Kan lo tin uaih a kan vaw leh ngam si lo (the wild Goose chase) chawngthu lungchawi an tih ang vel kan ni. Lo kap let phung pawh ni ila , Khawvel hian sawi tur a nei lo. Chakai pawh a kaw tawp ah a trang thin tih a ni a. Dan ah tualthah chung changah ah pawh, ava chim thinrim dan (degree of provocation ) a san viau chuan, kha kha kan in sawi fiahna tur ani mai. Kan lo kah chiah chuan Central a in rawlh vat ang. Central ban-pharna hnuaiah tih zel na chance a awm tawh lovang. Kan chance thra hlauh in Kan hek leh hlak thung. Assam in an duhna chin Boundary chu Central Force in an thut ta hmiah a. Kan Mizo IR tal hi chuan luah nghet sauh sauh se. Kan theih tawk.a ni.

Lalna hi Pathian anna ber anih avangin: Mizoram a Party Sawrkar apiang ten India ram a awm a that zia thu an sawi thin ang. A Lal apiang in an sawi ang a. An sawi uar zel ang. Independent pawh a tha lo zawk, enge kan ei ang ? an ti thin a. Mizo te kan in hruai sual nasa hle. Zalen na aia ropui khawi an mah a awm lova, tih hi hriat zawk tur a ni. Kum 5 term ah an lal em em anga , Sum hmang zo vek mahse entir nan, RBI atrangin kum 10 chhung rulh tur puk ta se, a term leh ah a tlak chuan a hnunga lo lal leh tur te phur rit a ni mai a. Chung chu mipuite tax chawi vek tur ani. Chutiang zel in Leiba in ro chun ani kan buaipui. Hetiang hi an ni chho ta vek niin a lang. India Ram hi a fel fai lova a buai a. Politics pawh anih ang in a kal tak tak ngai lovang . A chhan chu A Constitution hi a chingchivet a, e g. Unbailable ti na na na a Bailable a siam theih tlat te, Freedom of speech (Art 19.) a taka han hman dawn a, .CCS Conduct Rule in a phuar leh tlat si, tiang hi a tam mai. Chuvangin Hnam Survive tur chuan a dan, a dan thlir chuan engmah a tih theih loh. India ber zawk pawh hi Boundary ah chuan a buai ber zaw mah a ni. India hian Non Violence a sawi mawi a. mahse thu mai chuan a effective lova. Economic blockdge te a tangkai thin…( Guru). Constitution a fel loh chuan, engmah a fel thei lo. Naupanlaia “ The longest Constitution of the world” tih kan lo zir thin te. Dan sei ber kha a tulna a awm lova, Thil tha zawng zawng lakkhawm a theih lova. A in kawlkalh kual mai mai ani.
Tichuan Kan ram chu Politics awmzia (sense) hre miah lo khan Democracy in kan kal chho ta. Engtin nge Ram roreltu tha I bei sei reng reng . Kan politician neih chhun Bri T Sailo kan hai tlat bawk si. A thih hnu ah a policy kan han hrechhuak dawn chauh a. Mahse tih loh ai chuan a tha tho e
A siam that Dan tur: A siam that dan tur hi tam tak chuan a khal el-awl kan ti mai thei a.. Mahse kei chuan pur tur dang ka hre lo.

1) India ram ah kan lut tawh a,. Kan chhuak thei mai mai tawh lo, duh hle mah ila. India hian Kan Independent sual hma ai khan kan chak lohna te hria in, min hre chiang / ngam tawh zawk a, kan lut nghet tawh bawk. Ram hma ngai a Rinawmna Taihmakna Dikna nen a Ram tan a Midik kan thlan chhuah a ngai a ni. India pawisa a hna thawh that a, zah awm; mi zah tlakin. India ram politician ten min hmuh dan leh ngaihdan hi ” Mizo te hian dawt an sawi ngai lo Ka ti ang an tih chu …an ti thin ” tih han ni ta mai se . A va ropui dawn em. Slum area a, an policy zam thin Ni -za inhlawhna, kan ram leh tihdan nen a in mil lo pui hi min barh ve lo tur.

2) Mizo ten kan nihna rilru put hmang ( Indegenous attitude) paih bo in Western Christian Ethics seng luh kan tum a. A ram leilung-season leh environment a danglam chuang si lova. Sik leh sa phei chu Pipute hun lai a mi ang tho kha a la ni reng a ni si a. Christian Zirtir na khan Balkan State hnam luhlul ho zia an rawn keng a,. Chu chu martar (Martyr) an ti mai a, Muslim ho chuan Jehad an ti thung a.. Ngaihdamna lam leh thuhnuairawlhna, a rawn kalh a, Tlawmngaihna phei chu kan hriat loh hlan in a rawn kalh ran ani. Chuvang chuan kan luhlul a, Martar thuthlung hrin, pawl hrang hrang tiin Huaisen takin Baptist, UPC, Salvation, Seventh Day, Presbytarian, etc tiin kan rilru zawng zawng pe in kan vawinni hi in-ngaihtuah si lo hian chatuan ram thih hnu chiah a hriat tur ah, ngaihtuahna zawng zawng kan seng thin,. Kan Vawin ni hi ngaihtuah tho tur ani, Chung zawng zawng aiin Mizo Ethos Pipu nun mawi leh Tlawmngaihna, Aia Upa zahna te chawi san, Lehkha thiam leh hna chelh sang apiang mai thu lovin Aia upa zah nachang hriat in zirtir leh te. Pipute Huaisenna At-Huai tih sak loh a Hausa thar thut thawhlawm Kohhran in hnar ngam a, Inkhawmpui nikhua a Incheina sang lutuk hian Thenawm khawveng nei lo zawk te rilru a ti hah tih hriat te. Sunday Sikul leh Inkhawmna a, kan thian ten Rs 20 50 an thawh laia a Rs 500/2000 note lo thlak te hi vantlang nun ti hrehawm tu a ni tih hre ve tawh ila.

3) Kan Chang thlan tur :Jacob 4:17 “ Miin thil tha tih tur hria ti lo chu a tan sual ani”: He Pathianthu Chang hmang hian Dik lo tak a thil ti te , Nui ver ver chung in hrilh bawng bawng tur a ni. Mi a eirukna a in hmang te, Huan Loram a mi duh am te hi, I harh chiang lo a nih kha, tiin aw zaidam takin hrilh siah siah a , benharh mial mial tur a ni. Intluktlanna tel lo chuan khawvel hi a hrehawm (Constitution equality)
4) Misualna ah lova inrawlhsuh I thlarau mawh ani lo: tih chang hi dah that hmak thung tur a ni.
5) Dignity and Labor Campaign: Hei hi pawl ah in zirtir nise. Dignity hnuaiah hian Taimakna Rinawmna Dikna Huaisenna a awm . Mizoram Stateman /Politician tha ber Brig T Sailo a hnathawh theih laiin kan hai a. A chauh tawh hnu ah a that zia kan hre chhuak a. A thih hnu ah a policy kan au puia Politics khelh nan kan hmang a ni. Chu chu Mizoram tualchher politician te tih dan ani.

Mac Donald leh LL Peter ICS pahnih te khan thinrim loin an thu kha Mizo te khan awi ila chuan Inner line Forest zawng zawng ramri leh thil dang hnam damna tur chi chu min tih sak ngei ang.
Kum 1963ah kan unau Naga ten Shillongah Remna an ziak a, Constitution sawi ang MLA (Minimum) 60 an nei a. Mizo ten Chumi hnu (Kum 23na) 1986 ah Remna kan sign ve a MLA 40 (India Constitution Art.170 (Clause 1) sawi loh ang in kan sign thei tlat. Lo ngaihtuah ve mai mai teh ang u.

Get real time updates directly on you device, subscribe now.

Leave A Reply

Your email address will not be published.

This website uses cookies to improve your experience. We'll assume you're ok with this, but you can opt-out if you wish. Accept Read More