UI SA HI KAN PI LEH PUTE KHAN AN EI VE

BY Rempuia R. Lutmang

Râwng taka ui enkawla talh hi tih dan tur a ni lo e tiin mi thenkhatin ui talh leh a sa zawrh khuahkhirh an duh a, department lamah an tuan a, an hlawhtling ta ni maw. Chutiang boruak karah chuan pu zahawm tak Hriata Chhangte chuan, “Kan pi pute hun lai pawha ui sa ei thin leh ui sa ei chu kan hnam zia ang ziazanga an sawi hi ka awih lo,” tih te, “Sauitan tih pawh hi… ui an talh tih hi… ka awih lo,” tih te a chhâk chhuak a. Ngaihtuah chiang lem loa lo awih mai, hmun danga, “Kan pi leh pute’n an ei ngai lo” ti ta pung pung mai te an awm phah.
A rinthu a ni a, rinthu hi rinthu a nih angin, a dik thei a, a dik lo thei bawk. Mizo pi leh pute kha ui sa ei thin an ni ngei a, inthawinaah te, inremna sa ui tanah te ui an hman avangin ui sa kha an ei thin chiang a ni. Chu vang chuan, Pu Hriata Chhangte rinthu kha a dik loh thu sawi a ngai.
Kan pi leh pute khan sa leh khua an biak bâkah mi tina thei nia an ngaih lakah inthâwi an chîng. Chung an inthâwina chi hrang hrangah chuan an ran vulh an talh deuh ngei ngei. Inthawina atan chuan vawk te, ar te, kel te leh ui te an hmang ber. Ui an hmanna bik kan en ang.
Ui hmanga inthawina:
1. Zunthiang: Hei hi kaih leh sual thâwina a ni a, ui hmul chhe tla tawh emaw, âr fêp nei tawh emaw an hmang thin
2. Ui-ha-awrh: Naupang dam tha thei lo thawina a ni a, ui kher an hmang, a hmingah pawh ui tih a tel hi.
3. Khuavang hring: Hei hi ti eng leh luhai thâwina a ni a, ui chauh an hmang.
4. Hring: Chak loh vei, tha kham, luhai bakah anchhe lawh danna atana inthawina a ni a, ui hmangin an inthawi.
5. Naulaihrilh: Hei hi chi thum a awm a, ‘arluilam’ tih chu ar nu leh pain an hmang a; ‘uiluilam’ leh ‘zunhnawm’ an tih chu uiin an hmang thung.
6. Khangpuizam (Dawisut): Ngawr leh pumpui na bakah natna dam thei lo thawina a ni ber. Ran pakhat chauh ni loin, ui, vawk, kel leh âr hmangin an inthawi.
Khinga an inthawinaa ui an hman khian ui an talh kha engtin nge an tih, an inthawinaah a sa eng emaw lai chhe te an hmang tih loh chu a sa an ei zel. Ui sa an ei fo tihna a nih chu.
Sa-ui-tan inremna hi chhungkua emaw, mi mal emaw inrem thei lote inremna a ni lo a, ram leh ram, hnam leh hnam indote inremna bik a ni. Mizo history ziaktute hian ‘sauitan’ thu hi an ziak tlem hle, an ti zen zen lo a ni ang. Eng pawh ni se, a hminga ‘ui’ tih a tel ang ngei hian inremnaah ui an talh a, a sa an ei thin.
Chhak leh thlang indo kha Sailutar bulah inremna thu an sawi ho a, chu chu ‘sa-ui-tan’ an ti. K. Zawla chuan an sauitan dan heti hian a ziak a, “Ui an talh a, an zu khawn turah khan a thin leh a lung an chiah a, a khawn tur apiang khan chhia an chham zel a. Khawchhak lalhoin an khawn hmasa a, a khawn apiangin an khawn pahin, ‘Khawthlang lalte ka kah leh tak aleh, ka zu khawn hian ka thin ka lung dêng thla rawh se,’ an ti a. Khawthlang lal pawhin an khawn chhuak ve vek a, ‘Khawchhak lalte ka kah leh tak aleh, ka zu khawn hian ka thin ka lung dêng thla rawh se,’ an ti ve vek a. Chumi zawhah an upa hruaite’n an khawn chhuak leh vek,” tiin. Chhak leh thlang inremnaa an tih dan a ni a, hmun danga an tih dan leh an thu chham a inang diak diak thei lo tih kha hria i la. British leh Mizo lal thenkhat an inrem pawh ‘sauitan’ tih a ni zui tho a, Mizo dân a lal tawh lem lo a, ui talha zûa chiah tih vel chu a ni kher tawh lo ang.
Chhak leh thlang lalte inremnaah khan ui an talh ngei a, talh mai ni loin a thin leh a lung a pawimawh tel a nih chu, chhia an chham hnan avangin. A sa dang chu an chhum a, an ei mai. Mi an tam tham a, a huhoa ei atan ui chauh chu tih tham a lo ni lo a, sial te pawh an talh tel thin. A hmingah hian ‘ui’ tih hi a lo tel naran ngawt lo, an inremnaa ui kher kher an hman vanga ‘sauitan’ tih a ni. Ran dang kha chu inremna sa, a nawlpuia ei tur a ni ve mai chauh.
James Dokhuma khan kum 1987-a a lehkhabu ziah “|awng Un Hrilhfiahna” tihah “Ui hi a hming tumtu a ni a, sa ui tan nan chuan sial pawh an hmang,” tiin a ziak a. A sawi tum tak hriat chian loh chuan, Pu Hriata Chhangte rinthu ang deuh khan, “Ui kher an hmang lo, ran dang pawh an hmang mai,” tih mai theih a ang rum rum reng a. Mahse, amah James Dokhuma vekin kum 1992-a a lehkhabu ziah “Hmanlai Mizo Kalphung” tihah, “Sa-ui tan nan hian sial pawh an talh belh thei. Mahse, sa-ui tan a nih angin a tanna tak tak chu ui a ni ngei tur a ni,” tiin chiang takin a ziak ta thung.
Miin rinthu an sawi a, an rinthu na na na chu an rinthu a nih miau avangin tih vak ngaihna a awm lo a, sawi a thiang a, a sawi ve a ni; mahse, “I ring dik lo nasa hle mai,” te kan lo ti lêt ve thei.
Kum 2019, December 22-a “The Patriot” ka’n en leh mai mai tum ka hre chhuak ka ti, Scot pachal pahnihin “Dog is a fine meat,” an ti a, an nui dun kur kur kha ka chhinchhiah kher a. “English-ho chuan lo ten mai mai teh se, ui sa te chu a tui em mai,” an tihna a ni ang.
Inthawina leh sauitan chauh thur chhuah tur kan hre rih chu a nia, chuti chung chuan ui sa kha kan pi leh pute’n an ei ngei tih erawh chu a chiang tawk viau tho. An ran kha eng emawa talh mai mai an nei ngai lo a, an talh chuan thil pawimawh a awm tihna a ni zel a, a nazawnga talh an nih loh avangin leh, an ni tin chanchin tu ma’n an ziah loh avangin a nazawngin ui an talh nge talh lo tih chu kan hre thei tawh lo. Ran dang pawh an pawngpaw talh mai mai loh avangin ui pawh an talh thlazen bik lo ang.
Kum 2021 kum tir lama mi sawi kai daih teh ang. Kum 2021 January thla vel a ni ta awm e, “rina loha uibûk sa” tiha “bûk” lam rik dan hi kan inzawt a. A tam zawkin chuan an sawi dik na a, tlem azawng chuan “hmul buk” tiha “buk” angin an lam a, a dik zawk niin an hre deuh bawk
Champhai Vengthlanga mi Pu Chalbawiha, kum 2021 kum tir lama kum 83 mi ni tawh chuan “uibûk” tiin “bûk” lai hi “dawhkân hi a bûk lûk lûk mai,” tih thlukin a lam a. Chu chu lam dan dik chu a ni. Ani hian hetia a thluk avang hian a dik ta ber e tihna ni loin, lam dan a dik a hria ka tihna zawk a ni.
James Dokhuma pawhin “uibûk” tiin thlukna hi a dah thlap a. Mahse, ani sawi fiah danah hian “ui” tih tawpa a inziah avangin “uibûk” chu eng nge tih a chiang lo deuh.
Amah Pu Chalbawiha vêk hian, “Uibûk kha a chum a maw, ui chum deuh hi bûk a nia,” a ti a. Uibûk chu zoui pangngai aia tê deuh, hmul buk tak a ni a, a chum pawh a chum deuh nge nge a, a hmul avang hian a lang chum ve reng reng bawk. A hmul buk vâng ni loin a chum vang zawkin “uibûk” an ti a ni. A sa pawh ui pangngai sa ai chuan a tui zawk an ti.
Ui pangngai sa anga a tui ve an ring lo a, an han ei kha an rin aia a tui mai piah lamah ui pangngai sa ai mah khan a lo tui ta zawk a. Chu vang chuan rin loh taka thil duhawm/lawmawm tawn sawina atan “rina loha uibûk sa” tih tawngkam a lo piang ta a. Inthawina leh inremna thil ni loah pawh ui sa chu an ei thin ni awm tak a ni.