Manipur-a Churanchandpur district chu buaina chhuahna bultanna niin Bishnupur district nena an inrina atangin kawi tin maiah a hming nawhreh tumna a awm a. Mimal in, dawr, sorkar institution leh office tinah te pawh “Churachandpur” tih chu “Lamka” tia thlak vek a ni.
Kuki-Zomi organisatin te chuan he district hming tumtu leh khawpui chu ‘Lamka’ tiin an sawi a, tunah phei chuan “Lamka, tun hmaa Churanchandpur tia hriat lar” tia sawi a ni tawh bawk.
Manipur buaina in thla hnih chuang a awh hnuah leh ni tina buaina awm reng deuhthaw laiin Kuki-Zomi te chuan ‘seperate administration’ an ngiat chhunzawm zel a, chu chu state sorkar leh valley-based organisation te chuan an duh bau lo thung. Lamka chu Manipur-a khaw lian ber pahnihna niin Kuki-Zomi leh civil society te chuan Meitei leadership kaihhnawiha awm an duh lo bur tawh.
-- Advertisement --
‘Lamka’ chanchin?
‘Lamka’ tih leh ‘Churachandpur’ tih hi kum za chuanga upa ve ve a ni a. University of Hyderabad a Department of Sociology Professor Lam Khan Piang chuan ‘Lamka’ tih chu Kuki tawng chuan ‘kawng peng thuam’ tihna niin kum 1917-1919 a Anglo-Kuki War lai atanga chanchin nei tawh a ti a. Kuki chief tena Indopui I-na atana Labour Corps a thawk tur an ngiat duh loh avanga indona a ni tiin a sawi.
Zawhna pawimawh hmasa ber tia a sawi chu Timaimukh Road niin he kawngpui hi Imphal leh Churachandpur khawbul lawka Songpi village-a an hmunpui thlun zawm tura kum 1910-a Missionary te hmalakna a ni a ti a. Kum 1917-a Anglo-Kuki war a chhuah khan British te chuan helna hmunpui tuna Indo-Myanmar border a awm Hiangtam khua chu an tlawh pawh a ngai a ni, a ti a.
“British tena hma an lak zuinaah khan kawngpui sialin Tiddim Road chu British ten hiangtam village pawh nana an laih a ni a. A hmaa kawngpui awm tawh Tipaimukh Road leh kawng thar inrina lai chu kawng peng thuam niin ‘Lamka’ tih a ni ta a ni,” tiin a sawi.
Churachandpur history?
Churachandpur tih hming hi helai bial velah hian kum 1921 khan kum 1891 atanga 1941 inkar Manipur Kingdom a lal Churachand Singh hming chawia phuah a ni a. Anglo-Kuki War kum 1919-a a tawp khan Kukis te chuan tlangrama roreltu an nihna chu hlohin Manipur kingdom chu thuam thata awmin British-te thuhnuaiah dah a ni a, British te hian sub-division pathumah thenin Southwestern subdivision chu Kuki-Zomi community te chenna niin Songpi chu headquarter a hman zui a ni.
Kum 1996 a tihchhuah ‘This is Lamka’ tih lehkhabu-ah chuan scholar Yualchin Neihsial chuan 1921 khan B.C., Gasper – British Sub-Divsional Officer of Songpi chuan France rama Labour Corps ni tura kal te pualin ruah a ehha Maharaja pawh a sawm a ti a.
“Chumi tum chuan Songpi, Sub-Divisional Headquarter chu Maharaja Churachand hming chawiin Churachandpur tia vuah a ni ta a ni. Khatih laia tawng lettu (lambu) chuan Songpi chu Churachandpur tia thlak a nih thu puangin, Songpi tia sawi zui apiang chu lung ina khung an ni ang, a ti zui a ni,” tiin Neihsial chuan a ziak.
Gauhati University Assistant Professor of History, D. Letkhojam Haokip thung chuan version dang deuh a nei thung a. Maharaja chu Semthang Haokip, Chief of Songpi chuan sawmin hmign thlak a nih tur thu a hrilh a. “Chief leh Maharaja te inlaichinna thain a hrin a ni,” tiin a sawi.
A enga pawh nise version pahnih te ngaihdan inang nei thungin chutah chuan tualchhung mite chu hming thlakah chuan an lawm hauh lo va, administrative set-up pawh kum 1930 khan thiah a ni ta reng a ni.
Thil kal zel dan?
Kum a kal a, activity tam ber chu Songpi atangin Lamka lamah awmin Lamka chu a lian tial tial a, hun rei lo te hnuah kum 1969 khan Manipur-a a tum khat nana district pathuma then a nih khan Manipur South District headquarter atana puan a ni zui ta a ni.
District chu Manipur South District tih a ni zui reng a, kum 1983 khan Revenue Department order of 1983 khan district chu headquarter hminga thlakin Churachandpur a ti ta a ni.
A lehkhabuah Neihsial chuan, “Students’ Union te chuan Lamka tih hmang leha Churachandpur tih chu hnawl an ngiat a. Dawr neitute pawh Churachandpur tih an ziah chu nawt reha Lamka tih ziak turin an ti a ni,” tiin a ziak a. Imphal nena inkara Bus tlan te pawh an chhuahna hmun emaw thlenna tur chu Lamka tia sawi turin an ti bawk a ti.
Chung thil chu kum sawm li kaltaa thleng a ni tawh a, tun buainaah Lamka hming chuan tharthawh a hlawh leh a, Kuki-Zomi community te chuan Manipur kingdom hnuaia an awm loh lantirnaah an ngai thin a ni.
“Tualchhung mite chuan inawpbehnaah ngaiin hming hian an rilru a khawih a ni. Tun hma pawhin lungawilohna pawh lantir tawh niin a hlawhtling lem lo va tunah phei chuan state-sponsored violence chhuah hnuah phei chuan mipui ten an ngai pawimawh zual tawh,” tiin Dr Haokip chuan a ziak bawk.
“Kum 1983-a district hming thlak a nih khan assembly-ah pawh sawiho a ni lo. Tualchhung mite remtihna leh ngaihdan lak a ni miah lo bawk a. Pahnihnaah chuan Churachand Singh-an Lamka-ah ro a rel ngai lo. British te chu min hneha min awp beta thuneihna lekkawhtu an ni zawk. Hei vang hian mipuite tan chuan pi leh pute atanga kan ram chu ro min relsaktu ni ngai miah lo hminga dah chuan awmzia a nei lo. Lamka tih hian kum 1917-1919 a British te do lai hun min hriatreng tir zawk,” tiin Piang chuan a sawi bawk.
Kuki-Zomi te chuan tun buaina la kal mekah seperate administration an ngiat bur a. Tun dinhmunah engmah thuchiang a la awm thei lo. Manipur buaina chuan eng chen nge a luah dawn a, engtiangin nge chinfel a nih ang tih pawh a chiang lo. Thil chiang awm chhun erawh Lamka chu Meitei ho kutah a awm ngai reng reng lo.